Əlyazması hüququnda Rəhimov İlkin Sərvər oğlu

1.2. İnvestisiya mühiti və investisiyalaşdırma
Banklar üçün ən vacib məqsədlərindən biri keyfiyyətli inkişaf və maliyyə sabitliyinin təminatı və gəlirliliyin fəaliyyətinin səmərəliliyinin artırılması sayəsində görülən addımlardan ibarətdir.

Gəlirlərin ildən-ilə artması bankın idarə heyətinin əsas vəzifəsidir, çünki qənaətbəxş səviyyədə mənfəət əlavə vəsait cəlb etmək imkanı verir, mümkün itkilər üçün ehtiyatlar yaratmaq, dividend ödəmək, əsas kapitalı artırmaq isə bankın maliyyə sabitliyini artırır. Bankın mənfəəti üçün onların payı bank aktivlərinin strukturu və riskli aktivlərin tərkibində, bazar şəraiti bankın fəaliyyətinin tənzimlənməsi səviyyəsində, makroiqtisadi vəziyyətin mövcudluğu və rəqabətli vəziyyət daxil olmaqla bankın biznes və investisiya fəaliyyətinə əsaslı təsir edir.

Bu zamanda başa düşüləndir ki, bankların mənfəəti iqtisadi prosesin bütün iştirakçıları üçün əhəmiyyətlidir. Səhmdarlar mənfəətin artırılmasında maraqlıdır, çünki o, onların kapitalı qoyulmuş faiz gəliri deyil, əgər səviyyəsi aşağı olacaqsa o halda, onların kapital qoyuluşu digər sahələrdə olduğundan daha gəlirli sahələrə yönəldiləcək. ⁶

İnvestisiyanın qiymətləndirilməsinin əsas məqsədi - bank kreditlərinin alınması bank kreditləşməsinin inkişafı dəqiq və obyektiv mənzərəsini verən bir neçə əsas və ən informativ parametrlərinin dəyişdirilməsi, kredit portfelinin strukturunda, o təhlükəliliyi və kredit əməliyyatlarının gəlirlilik səviyyəsini artırır. Belə informasiya bank kreditləşməsinin səmərəliliyi kompleks təhlilinin aparılması nəticəsində əldə oluna bilər. Kreditin səmərəli həyata keçirilməsinin təhlili onun inkişaf istiqamətlərini izləmək imkanı verir və idarəetmə qərarlarının arasında bağlayıcı formalaşmasına xidmət edir və birbaşa kreditlərin verilməsi üzrə fəaliyyəti həyata keçirir.

Beləliklə, deyə bilərik ki, banklarda investisiyalarının səmərəliliyinin təhlili - ilk növbədə kredit əməliyyatları ilə yönəldilmiş və vaxtında idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsi üçün əsasdır.

Fikrimizcə, bank kreditləşməsinin təkmilləşdirilməsi üzrə keçirilən tədbirlərin nəticələrinin qiymətləndirilməsi, qoyulmuş məqsədlərə nail olmaq vacib şərtlərdən biri hesab edilir.

Ümumi qiymətləndirmə üçün bank kreditləşməsinin təkmilləşdirilməsi üzrə tədbirlərin səmərəliliyinin inteqral göstəricidir və çoxşaxəli bank (bank, kreditlərin rentabellik və gəlirliliyin qiymətləndirilməsi, qiymətləndirmə rəqabət üstünlükləri bankın kredit potensialının qiymətləndirilməsi) fəaliyyətinin xüsusiyyətlərinə uyğun formulu üzrə orta göstəricilərə qiymətləndirilməsi üzrə orta həndəsi metodu ilə müəyyən edilir istifadə etməyi təklif edirik.

İnteqral indeksinin hesablanması metodikası təsvir üçün bank investisiyalarının təkmilləşdirilməsi üzrə tədbirlərin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi göstərilib.

Qurulması üsulu inteqral indeksi bank kreditləşməsinin təkmilləşdirilməsi üzrə fəaliyyət məhsuldarlığına üç indeksin yaradılması üçün vacib şərt hesab edir:

1. 
   Bankın kredit əməliyyatlarının gəlirliliyi;
   
2. 
   Gəlirliliyin qiymətləndirilməsi indeksinin bank sferasina tətbiqi
   
3. 
   Kredit potensialının qiymətləndirilməsi indeksi əsas hesab olunur.
   

Müəllif göstəricilərin hesablanması yolu ilə müəyyən etmək olar, fikrimizcə, bankın kredit potensialı üçün bank kreditləşməsinin təkmilləşdirilməsi üzrə tədbirlərin təsirinin qiymətləndirilməsi indeksini təkmilləşdirilməlidir.

Banklarda investisiyaları təkmilləşdirmək üçün aşağıdakı amilləri əsas götürmək olar:

1. 
   Verilən kreditlərin sayı;
   
2. 
   Kreditlər üzrə borcun həcmi;
   
3. 
   Bankın aktivlərində ümumi dəyişiklik və kreditlər üzrə borcların payı;
   
4. 
   Kreditlər üzrə borcların ümumi həcmində kreditlər üzrə borcun payı;
   
5. 
   Hüquqi şəxslərə verilən kreditlər üzrə dərəcələri müəyyənləşdirmək;
   
6. 
   Müştərilərə təqdim olunan bank tərəfindən kredit məhsullarının sayını.
   

Elə qeyd edək ki, təklif olunan metodika, obyektiv üstünlüklərə baxmayaraq, onlar da nöqsanlarla müşayiət olunur, əsas odur ki, təklif olunan indikatorlar nəticə üçün bütün amillərin birgə təsiri təsvir edirlər, bank kreditləşməsinin inkişafına təsir edən makroiqtisadi amillərin təsiri ilə, yəni təsirinin qiymətləndirilməsində kreditləşməsinin təkmilləşdirilməsi üzrə tədbirlər bankda aparılan düzəliş etmək lazımdır. ⁷

Beləliklə, banklar investisiya fəaliyyəti aparmaqla aşağıdakı gəlirliyə sahib ola bilərlər.

1. 
   Yerli bank sisteminin davamlılığının təmin olunması və rəqabət qabiliyyətinin artırılması bank xidmətlərinin beynəlxalq bazarlarda təmil olunması prinsipinin labudlüyü.
   

1. 
   Bunun üçün bank praktikası sahəsində qabaqcıl yerli və xarici təcrübə nəzərə alınmaqla maliyyə xidmətlərinin göstərilməsi yeni texnologiyalarını fəal tətbiq etmək lazımdır;
   
2. 
   Bankların resurs bazasının sabitliyin artırılması proqramını işləyib hazırlamaq;
   
3. 
   Risklərin bank müəssisələrinin idarəetmə təcrübəsini yaymaq ki, ümumilikdə bank sektorunun iş sistemli risklərin azalmasına səbəb olacaq və ayrı-ayrı müəssisələrin o cümlədən.
   

2. 
   İnvestisiya risklərin azaldılması, inteqrasiya proseslərinin genişləndirilməsi səbəbindən yerli bank sisteminə aid edilə bilən əlavə olaraq qoşulanlar qarşısının alınması mexanizminin ixtirası, onun həyata keçirilməsi və alətləri sahəsində aparılan proseslər.
   

Bununla əlaqədar bank xidmətlərinin daxili bazarına xarici bankların buraxılması üçün prosedurların normativ-hüquqi bazanı təkmilləşdirmək lazımdır.

Bankların stress - testləşdirmə həyata keçirilməsində tətbiq olunan metodların istifadəsi əsasında normativ - hüquqi təminatı təkmilləşdirmək və Aİ fəaliyyət göstərir;

1. 
   Valyuta riski və likvidlik riskinin spekulyativ mənfəətin alınması məqsədləri üçün həyata keçirilməsinə yol verilməməsi məqsədilə qabaqcıl dünya təcrübəsi nəzərə alınmaqla, bu alətləri, xüsusilə milli valyuta və istifadə üçün sistemin yaradılması üzrə iş aparacaq və təzyiqin artırılması üçün bankların fəaliyyətinin risklərinin minimallaşdırılması alətləri.
   
2. 
   Maliyyə davamlılığı investisiya risklərini minimuma endirmək və bütün bu istiqamətlərdə bankın gəlirliliyi artırmağa kömək edə bilər. Təklif olunan tədbirlərin tətbiqi yaradılması və kompleksliyi prinsipləri nəzərə alınmaqla tətbiq etmək lazımdır.
   
3. 
   Əsas prinsipləri - təsərrüfat fəaliyyəti kommersiya bankının mənfəətlilik prinsipi və "ucuz alıb baha satmaq -" müştəriyə, qazanc təmin etməklə, bank öz xüsusi maraq və həyata keçirir. Bununla əlaqədar banklar müştərilərə xidmət səviyyəsini artırmaq, yeni tipli xidmətlərin fasiləsiz təkmilləşdirilməsini və tətbiq etməliyik. ⁸
   

Kredit riskinin səviyyəsindən bir sıra problemlər həll edilməlidir - onun nə qədər dəyər qiymətləndirilməsi və itkilərin minimuma endirilməsi riskini izləmək (monitorinq) tərəfindən səmərəli idarə olunmasına nəzər yetirmək olar.

Tam və vaxtında (hadisələrin gedişində) nəzərə almaq lazımdır ki, kredit riskinin səviyyəsi ilə bağlı bu və ya digər hadisə, dinamik xarakterli dəyişikliklər səbəbindən bankların fəaliyyətinə təsir edən xarici amillərin daim dəyişir. Bu və ya digər hadisələrin müştərilərlə münasibətləri yenidən düzəltmək sahəsində öz siyasətini kredit risklərinin idarə olunması (kompleks lazımdır və daimi fəaliyyət göstərən), kredit bazarında kredit riskinin qiymət vermək, öz mövqeyini dəqiqləşdirməyə daim öz aktivlərinin və passivlərinin keyfiyyətini qiymətləndirmək, deməli, hər bir ayrıca bankı vadar edir. ⁹

Bank investisiyasında maliyyə monitorinqi nə kimi təsir göstərə bilər. Bank investisiyalarında risklərinin dərin və hərtərəfli bilik amillərin səmərəli metodlarının işlənməsi və reallaşdırılması məqsədləri üçün kredit risklərinin idarə olunması, onların sistemli qiymətləndirilməsi lazımdır. Qeyd edək ki, kredit riskinin amilləri xüsusi yanaşma hər bir bank tərəfindən qiymətləndirmə meyarı üzrə məhdudiyyət təsir edən riskləri tələb edir, bu xarakter və məhsuldarlığı onların təsiri altında formalaşdırmaqdan ibarətdir. İnvestisiya risklərinin tənzimlənməsi üçün quraşdırılan, AMB bank nəzarəti və nəzarət metodları, tam şəkildə bank kommersiya fəaliyyətini əhatə edə bilməz. Əgər belə bir praktika da qeyd edilibsə, onda o, risklərin sərt "məcburiliklə" nəzarəti ilə səciyyələnir və metodlarının hərtərəfli kredit prosesinin fəallaşması və onun təşəbbüskarlığı bankların özündə saxlayır və həyata keçirilməsinə nəzarət edir.

Ehtiyatların yaradılması üzrə mümkün itkilərlə kredit risklərinə (ssuda) investisiya fəaliyyətində kəskin dəyişiklik üçün "möhkəmlik ehtiyatı" yaratmağı banka imkan verir. Bununla yanaşı, əsas problem azərbaycan bank investisiyalarının qeyri-qənaətbəxşliyi yaradılmış ehtiyatların real risklər kommersiya banklarının kredit portfelinin alətləri, malik olduqları ibarətdir. Eyni zamanda bankın öz vəsaitləri hesabına itkilərin ödənilməsi üçün ehtiyatların formalaşdırılması, ehtiyat saxlanılanlar əvvəllər riskləri ödəməyə imkan verir.

Problemlər yuxarıda göstərilən məsələləri, dəqiqləşdirməyə imkan verir ki, kredit riskləri nəzərə alınmaqla bank kredit ehtiyatlarının formalaşması və səmərəli istifadə olunması, kredit əməliyyatlarının aparılması əsasdır.

Bu o deməkdir ki, formalaşması - bankın öz kapitalının onun maliyyə resurslarının zəruri etmir həm də ayrılmaz hissəsi başqalarının kapitallarını cəlb etmək üçün mühüm sayılır. Müvafiq məcmu kapitalın olması lazımdır ki, bununla kreditorlar əmin idi ki, böhranlı anında onlar potensial kredit risklərinin mövqelərindən geri qaytarılması zəmanəti və onlara qoyulan əmanətlərin pul kimi ona ümid bəsləyə bilərlər.

Öz vəsaitlərinin strukturu üzrə bankların keyfiyyətcə tərkibi müxtəlif tərkiblidir və müxtəlif amillərdən asılı olaraq daim dəyişir. Bankın kapital bazasının onun davamlılığının təmin edilməsi, aparılan siyasət özünün galib olunması, aktivlərinin keyfiyyəti və sair bu kimi amilləri misal göstərmək olar. Eyni zamanda, artım bankların kredit portfellərinin bankların öz vəsaitləri və qurumun həcmindən asılılığı var. Lakin, vəziyyət elə dəyişə bilər ki, öz vəsaitlərinin artması ilə birlikdə olacaq və bank ehtiyatları artacaq. Dəyişən belə hallara səbəb ola bilər.

Bank investisiyalarında kredit riskinin rolu:

1. 
   Bu sahə problemli kreditlər üzrə ehtiyatların artırılması, kəskin təzyiqə görə, aktivlərin azaldılması, gəlir və mənfəətin əhəmiyyətli maliyyə davamlılığına əsaslı təsir edir;
   
2. 
   Tendensiya sərtləşdirilməsi məqsədi kimi risklərin azaldılması, həm də artırılması üçün istehlakçıların müdafiəsi və tənzimləyicilərinin siyasəti müşahidə olunur;
   

Analizin nəticələrinə görə təxminən dünyanın 140 aparıcı pərakəndə bankları Boston Consulting Group (BCG) tərəfindən məlum olub ki, dinamika gəlirlərin bu bankların gəlirlərinin ümumi kütləyə növbəti təsiri: 2006-ci ildə - 48%, 2009-cü ildə 52%, 2015-ci ildə - 50% təşkil etmişdir. Bölgələrdən asılı olaraq bu göstəricilər fərqlidir. Belə ki, onda asiya banklarında 28% -i, əgər 2015-ci ildə ABŞ-da bu göstərici 59% təşkil edib.

Beynəlxalq Valyuta Fondunun hesablamalarına görə, avropa banklarının silinmiş pərakəndə kreditlərin həcmi 115 mlrd. dollar təşkil edib.Halbuki bu göstərici ABŞ-da bir yarım dəfə çox olub. ¹⁰

Fəaliyyətə misal kimi, bir çox ölkələrdə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərən pərakəndə bank tənzimləyiciləri, Bazelin 3, sərtləşdirən tələbləri bankların likvidlik və kapital yetərliyi üzrə standartların qəbulu adlandırmaq olar. Kapitalın minimum məbləği 2019-cu ilədək 10,5% -dən 8% -dək artır. Qiymətləndirmə üzrə reytinq agentliyi - Standard & Poors, dünyanın 75 ən iri bankların bələd olan, banklara 763 mlrd. axtarmaq lazım gələcək. Beləliklə, kapital üçün yeni tələbi artırmiş olur.

Bundan başqa, qeyd etmək lazımdır ki, bu və ya digər formada bir çox ölkələr üçün normaya çevrilir, zaman keçdikcə təcrübə göstərir ki, dünya dövlətlərinin aparıcı qanunvericilik aktları haqqında bir sıra əsasnamələr vardır. Məsələn, qondarma Credit card Act 2015 il üçün, xüsusilə də gizli komissiyalarının azalması; Uol Strit islahatı haqqında və istehlakçıların müdafiəsi, xüsusilə tənzimləmə maliyyə məhsul və xidmətlərin istehlakçıları üçün 2015 il (bəzi acı dillər artıq 2000-dən çox səhifədən ibarət bu sənəd ləqəbi, hüquqşünaslar və məsləhətçilər arasında işsizliyin azaldılması barədə Aktı) tələb edən Doddun-Frank aktı əsas götürülmüşdür.

“Blomberg” şirkətinin araşdırmalarına əsasən, banklar və bank sisteminə etimadın, Mərkəzi Avropada inamsızlıq ən aşağı (36%) göstəriciləri, müştəri məmnuniyyəti ilə bağlı Qərbi Avropada bu göstərici 55% təşkil edir - 53%, Şimali Amerikada isə 24%-dir.

İnam indeksi isə həmin regionlarda müvafiq olaraq 37%, 28% (qalan respondentlər cavab bitərəf) və 25% təşkil edir. Təhlil göstərib ki, müştərilərin məmnunluq indeksi etimad göstəriciləri ilə əlaqəsi zəifdir. Bütün dünya üzrə müştərilərin 59% -i, halbuki orta hesabla 4% məmnundur tərəfindən təmin olunmayıb. Bu kriteriyə üzrə ən yaxşı göstəricilər ABŞ (73,3%) - dir..

Bundan başqa, məlum olub ki, uzun müddət bank ilə qarşılıqlı münasibətlərin daha dərin kəsiyini əks etdirən CEI (Index Customer Experience) göstəricisi kimi bank sisteminin inkişaf səviyyəsini əks etdirən göstəricilər bunlar hesab edilir:

1. 
   Xidmət keyfiyyəti;
   
2. 
   Xidmətlərindən rahat istifadənin təmin olunması;
   
3. 
   Komissiyanın aşağı olması;
   
1. 
   Faiz dərəcələrində əsaslı dəyişikliklər;
   
2. 
   Məsləhətləşmələrin keyfiyyəti;
   
3. 
   Bankomatların yerləşdiyi yer;
   
4. 
   Şəxsi münasibətlərin individual olması;
   
5. 
   Brendinin imici;
   

Bir çox banklarda irəliləyiş böyük sayda müştərilərə həcminin artırılması və "keyfiyyətli" müştəri cəlb etmək siyasətindən cəlb edilməsi istiqamətində əməkdaşlığın böyük dövrü ilə baş verir.

Bu irəliləyiş də, ayrı-ayrı məhsulların rolundan və onların mövqeyi və qiymət qoymada əksini tapıb. ¹¹

Bundan başqa, banklar xeyli fəal olaraq əvvəlkindən uzun müddətə vəsaitlərin yerləşdirilməsi üçün müştərilərini təşviq edir. Əgər əvvəllər cari hesabına çarpaz satış (10 dəfə, cari hesabı olan müştərilər üçün bankların mənfəətli, nə onun olmayan) və yeni müştərilərin cəlb olunması üçün əsas alət özü təmsil edirdisə, indi o, müştərilərlə uzunmüddətli münasibətlərin qurulması və vəsaitlərin cəlb edilməsi mühüm alət olub.

Nəzərə alsaq, düşünürəm ki, bu sorğunun nəticələri ilə üst-üstə bir neçə il bundan əvvəl Azərbaycanda keçirilən, oxuculara amillərin (onlar əhəmiyyətinin azalması qaydasında verilmişdir) tam siyahısı ilə tanış olmaq maraqlı olacaq.

Azərbaycanın pərakəndə bankçılığı keyfiyyət, həm də kəmiyyət göstəriciləri kimi, son 10 il ərzində ciddi dəyişikliklərə məruz qalıb. Bankların sayı artıb, bu istiqamətin inkişafına ciddi diqqət yetirən, xidmətin keyfiyyəti, təklif olunan məhsullarının, satış nöqtələrin sayı xeyli artıb. Makroiqtisadi inkişafı üçün zəmin (və s. ÜDM-in, əhalinin gəlirlərinin artırılması) paralel olaraq yaxşılaşıb.

Fiziki şəxslərdən kreditlərin daxil olması 2005-ci ildən 2015-ci ilədək 6 dəfədən çox artıb. Daha yaxşı başa düşmək üçün, nə bank pərakəndə satışı Azərbaycanın özündə, digər ölkələrlə müqayisəli təhlili göstəricilərin keçirəcəyik. ¹²

Azərbaycan Respublikasi Mərkəzi Bankının araşdırmalarına görə banklar investisiya etməklə aşağıdakı göstəricilərə əsasən itkilərini minimuma endirmək siyasətini müəyyənləşdirə bilərlər:

1. 
   Azərbaycan Respublikasının Mərkzi Bankının payı ildən-ilə azalır;
   
2. 
   Böhran vəziyyətində bir sıra bankların digər bankar vasitəsilə udulması prosesinin sürətlənməsi prosesinin arması situatsiyası. Məsələn, ABŞ-da bütün depozitlərinin üçdə biri üç banklarda cəmləşib: JPMORGAN Chase və Bank of America, wells Fargo bankları bunlara əyani sübutdur.
   
3. 
   Yüksək likvidli bankların investisiyaya meyilinin arması digər bankların rəqabətinin məhdudlaşdırmasına və ya onların biri biri ilə birləşməsinə dəlalət etmiş olur.
   

Bu inkişaf etmiş bank bazarında riteyl bankı gəliri yaratmış olur. Hesablamalara görə BCG Rusiyada bu göstərici 35% təşkil edir.

Araşdırmalar göstərir ki, investisiya gəlirlərinin artmasının mühüm amillərindən bir də, müştəri məmnuniyyətinin qorunub saxlanılması və individual yanaşmalarda bir sıra marketinq üsullarında istifadə əsas faktor kimi qəbul edilməkdədir. ¹³

3. 
   Banklarda investisiya siyasəti və onun elementləri
   

Bank investisiyası ümumilikdə iqtisadiyyata təkan verən onun bütün struktur bölmələrinin inkişafını təmin edən və rəqabət yaradan bir iqtisadi kateqoriya hesab edilir. Bank investisiyaları dedikdə bir çox investisya amili başa düşmək olar ki bunların içində ən mühümlərinə aşağıdakıları missal göstərmək olar:

1. 
   İnvestisiya edilmiş kredit siyasətinin təkmilləşdirilməsi və bazarı tam olaraq əhatə etməsi prosesi;
   
2. 
   Bir sıra mühüm koorparasiyaların səhmlərinin özəlləşdirilməsi siyasəti ilə özünün maliyyə dayanıqlığının möhkəmləndirilməsi;
   
3. 
   İnvestisiya portfelinin paylanması siyasəti;
   
4. 
   Hüquqi şəxsləri öz ətrafında cəmləmək prinsiplərinin işlənib hazırlanması;
   
5. 
   Orta sahibkarlığa dəstək və xirda sahibkarlığın orta sahibkarlıqla rəqabətinin yaradılması siyasətinin işlənib hazırlanması.
   

Bir çox aparıcı dövlətlər bu və ya digər formada belə qəbul və ya analoji normativ sənədlər xüsusilə, istehlakçıların hüquqlarının müdafiəsi üzrə məhsul və müqavilələrin (müştərilərin maraqlarına zidd olan və digər şəraitin təmin olunması, vicdanlı reklam məhsulları və s. qarşısını almaq üçün gizli komissiyalarının, cərimə sanksiyalarının) şəraitdə şəffaflığın artırılması vasitəsilə) qəbul etməyə hazırlaşırlar.¹⁴ Bir çox inkişaf etmiş bazarlarda banklararası rəqabət, qəribə də olsa, azalıb. Buna səbəb son illər (ispaniyanın Santander misal gətirmək olar, Banco Real və Braziliyada Alliance & Leicester Böyük Britaniyada) sayının artması və lamizi proqnozların hazırlanması olmuşdur.

Banklar digər maliyyə institutu ilə münasibətlərdə daha çox şəffaflıq tələb edir. Böhran bütün bank sistemi üçün müştərilərin etimadını sarsıdıb, ona görə də dərin etibarlı müştərilərlə münasibətlərin qurulması bu həyati əhəmiyyətli zərurət çevrilib və bu zaman depozitlərin həcminin artması ilə səciyyələnir.

Banklar üçün kredit, onların fəaliyyəti ən gəlirli növlərindən biri, eyni zamanda risk amillərinin artması deməkdir. Bu, investisiya fəaliyyətində və bunun səmərəli gəlirlilik əldə etmək üçün kreditin məqsədli istifadəsi üçün müəyyən edilmiş prinsiplərə riayət olunmasına ciddi nəzarət həyata keçirmək, eləcə də bütövlükdə kreditləşmə bankları bu kimi tədbirləri görməyə məcbur edir. Bank kredit risklərə məruz qalır ki, o, hazırda barədə vaxtında və dəqiq məlumata malik olmalıdır.

Rusiya təcrübəsində kredit risklərini idarəetmə strategiyasının həyata keçirilməsi üçün aşağıdakı üsullar adətən istifadə olunur:

1. 
   Risklərin diversifikasiyası,
   
2. 
   Labüd risklərin sığortalanması sahəsində atılan addımlar,
   
3. 
   Sığorta sahəsində aparılan adımların risklərə tətbiqi;
   
4. 
   Kreditlərin verilməsi limitlərinin müəyyənləşdirilməsi.
   

Təbii ki, dövlət, Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı simasında, bu kredit riskləri təsir göstərəcəyini çıxış edərək, kommersiya banklarının (Mərkəzi Bankın kredit riskinin iqtisadi normativləri sonra konsentrasiyanı kredit və kreditləşdirilməsi üçün dolayı təsir göstərir) fəaliyyətinə nəzarət orqanı tərəfindən tənzimlənməsi.

Bu məsələlər təsirlərə və kredit riskləri kredit prosesi üçün müsbət və mənfi tərəflərinin aşkarlanması ilə baxmaq lazımdır. Aşağıdakı nəticə vacib hesab edirik.

Göstərilən normativ tələblərə riayət olunması, səmərəli idarəetmə mexanizminin formalaşması və fəaliyyəti sistemli şəraitin yaradılması, bir tərəfdən, digər tərəfdən isə bank kredit təşkilatlarının və kredit riskləri yaradır, barəsində kredit prosesinin bütün iştirakçılarının tələblərini artırır. ¹⁵

Bu baxımdan da xeyli vurğulamaq istəyirəm ki, birinci onların aradan qaldırılması bütövlükdə bank sistemində risklərin idarəsinin əsas vəzifəsi deyil. Belə yanaşma risklərin "inzibatçılığının" bir tədbir olardı ki, bank təhlükəli fəaliyyətin xarakterinə ziddir.

Bank investisiya risklərinin müəyyənləşdirilməsi zamanı aşağıdakı amillər əsas görülür:

1. 
   İnvestisiya mühütündəki çatışmazlıq riski.
   
2. 
   Ehtimal olunan bir il müddətinə geri çağrılması mümkün olmayan risklər.
   
3. 
   Bankın şəxsi vəsait qıtlığında olan durğunluq.
   
4. 
   Müxtəlif qiymətli kağızların etibarlılığının qiymətləndirilməsi.
   
5. 
   İnvestisiya olunmuş kreditlərin ümumi miqrasi.
   
6. 
   Əməliyyat, borcalanın kredit reytinqinin dəyişməsi mümkündür,
   
7. 
   Kontragent dəyişkənliyi.
   
8. 
   Gözlənilməz və qaçılmaz risklər.
   
9. 
   Risk qiymətləndirməsi nəticəsində nəzərdən qaçan proseslər.
   

Bank investisiyasına yönəldilmiş kredit riski - odur ki, bank yeni sifarişlər alındıqda müvafiq göstəricilər sistemindən istifadə etməklə yarana biləcək öhdəliyi qiymətləndirmədiyi təqdirdə qaçılmaz risklər plana ala bilsin. Kredit şöbəsinin mütəxəssisləri bilavasitə bank kredit risklərinin qiymətləndirilməsini aparmalıdır, çünki bu fəaliyyət növü operativ və peşəkar yanaşma tələb edir.

Kommersiya bankının əsas investisiya gəliri – verdikləri kreditlər sayənində əldə etdikləri gəlir faizləri və köçürdükləri vəsaitlər nəticəsində əldə etdikləri kommissiya haqlarını bura missal göstərmək olar. Bu, ona təsir göstərən əsas risk - kommersiya bankının kredit riski işinə bu bankın nə dərəcədə effektli yanaşmağını göstərir. ¹⁶

İnvestisiya bazarı ölkəmizdə son zamanlar xeyli dərəcədə artıb və bununla yanaşı bank investisiyarında yarana biləcək kredit riskləri qaçılmaz hal alıb. Bu risklərin artması səbəbləri və verilən kreditlərin məbləğinin sayının artırılmasına dəlalət edir.

Ölkəmizin bütün bank sistemi, həm də ayrı-ayrı subyektlərində investisiyarın genişləndirilməsi üçün bir sıra normativ aktlar işlənib hazırlanmışdır.

Bu amillərdən asılı olan kommersiya banklarının investisiya risklərinə aşağdakıları aid etmək olar.

1. 
   Coğrafi mövqeyin qeyri sabitliyi:
   
2. 
   Bir tərəfli və ya heç olmayan xarici əlaqələr və saizşlərin yoxluğu;
   
3. 
   İnvestisya baxımdan düzgün qiymətləndirilməmə;
   
4. 
   Əhalinin ümumi rifah halında olan uyğunsuzluq;
   
5. 
   Ölkədə siyasi sabitliyin olmaması və ya az olması amilləri;
   
6. 
   Mövcud ölkənin daxili və xarici siyasətində bir tərəfli mövqe tutması və s kimi amillərlə izah etmək olar
   

Bank investisiyalarına təsir edən ən mühüm amillərdən biri kimi ölkənin idarə etmə sistemin demokrat və inzibati amirlik sistemində olmasıdır ki, bu amillər investisya yatırımı zamanı iri koorparasiyaların yaşandığı ən böyük risklərdən biri kimi qalmaqda davamm edir. Ümumilikdə investisiya yatırımı etməkdə şirkətlərdən çox dövlət özü maraqlıdır bu kimi hadisələrə amma əgər bazarda lazımi mövqe tutmuş hər hansı bir şirkət bu kimi yatırımlar etməyə hazır olduğu halda dövlət ona yardım etməyə və bu və ya digər fomada dəstək olmaqa maraqlı olmalıdır.

Xarici amilləri hesablamaq və bilmək çox çətindir, amma müəyyən dərəcədə, onların törətdiyi zərəri azaltmaq olar. Bu isə daxili kredit riskləri kommersiya bankı olan bank personalının peşəkarlıq, səriştəlilik rəhbərinin və onun fəaliyyətinin birbaşa asılıdır.

Kommersiya banklarının investisiya riskləri məcbur onların seçiminə potensial təsir edir. Vaxtında və tam həcmdə borcu ödəmək üçün banka ödəmə qabiliyyətinin səviyyəsini müəyyən etmək vacibdir. Bankın risk və gəlir səviyyəsi düzgün təhlil və müqayisə burada mühüm rolu olan konkret kreditin hansı subyektə yönləndirilməsinə təhlil etməkdir.

Banklar daha çox fiziki şəxslərə kredit verməli olduğu halda, bu kiçik məbləği avtomatik təhlil prosedurunu anderraytinq (kredit risklərinin müəyyənləşdirilməsi) şöbəsi müqayisə aparmaqla skorinqdən istifadə edir. Bu prosedur vasitəsilə xüsusi hazırlanmış kompüter proqramlarının istifadə etməklədə müəyən etmək mümkündür.

Banklarda böyük ölçülü investisiyalar adətən iri həcimli kreditlərdən başlayır. Böyük ölçülü kreditlərin verilməsi zamanı kredit riskinin müəyyən edilməsi proseduru daha mürəkkəbdir. Onlara fərdi qaydada baxılır və şərait yarandıqda isə onların tətbiqi üzrə müxtəlif proseduralar həyata keçirilə bilər, bu isə risk ölçülərindən asılı olaraq dəyişəcəkdir. Ümumilikdə götürdükdə isə bankalar investiyisa edərkən daha çox hüquqi şəxslərə üstünlük tuturlar bu isə onların bazarda perspektivliyini artırır. Bunun əsas səbəbləri isə çoxlu sayda fiziki şəxsə verilmiş kreditlərdənsə bir neçə hüquqi şəxsə verilmiş kredit daha perspektivli sayılır. Əsas üsullardan biridir kommersiya banklarının aldığı kreditin verdiyi iri həcimli kreditləri misal göstərmək olar. ¹⁷

Banklar investisiya riskini azaltmaq üçün mümkün qədər zaminlik və ya girov qəbul etməli olurlar. Likvid aktivləri girov qismində, həmçinin bahalı mülkiyyəti zamin götürmək daha ciddi şəkildə özlərini qaranti etmiş olurlar.

İnvestisiya risklərinin vaxtında və düzgün qiymətləndirilməsi və hətta iqtisadi böhran şəraitində həyata keçirmək qabiliyyətli olduqca çox çətin bir hal hesab edilir.

Bank investisiya riskinin qiymətləndirilməsinin əsas məqamlarından biri kimi belə bir qurumun yaradılması, onun istifadəsi zamanı hansısa hissəsinin müddət ərzində kredit reytinqləri arasında keçid müəyyən etmək mümkün hal hesab edilmir.

Demək olar ki, bankın investiyisa riski özündə bank əməliyyatlarının ümumi riskinin daha böyük hissəsi bank sahəsinin və bu mənada belə fəaliyyət göstəricilərini müəyyən edir ki, bu da banklarda investisiya risklərinin səviyyəsinin həcmini artırmış olur.

İnvestisya effekti daha böyük defolt riskinin başqa bir özəlliyi isə riskə qarşı davamlı olma ehtimalıdır. Əsas problem ondan ibarətdir ki, əgər borcalanın (müddəti məhkəmə xərclərinin baha olması və itirilməsi riski) maliyyə vəziyyəti üçün əvvəllər alınmış kredit üzrə defolt, hər hansı səbəbdən üzrə mənfi təsirini göstərə bilər ki, bu konkret götürənlər öz növbəsində cari istehlakın azalmasına aparır ki, bunun nəticəsi olaraq, bütün ölkə çərçivəsində istismar edən ticarət münasibətlərinə təsir göstərir.

Bundan əvvəl 2008 qəbul etmək ssenarisini istehlakın azalması baş verir, bu zaman borcların ödənilməsi üzrə defoltların böyük olmadıqda göstərir. Bununla əlaqədar, başa düşmək xüsusilə vacib görünür ki, 2015-ci ilin yekunları üzrə Azərbaycanda ixracın və idxalın kəskin azalması səbəb olub.

2015-ci ilin əvvəllərində bazara istehlak kreditləşməsinin qəbul etdiyi qərarların Azərbaycan (AMB) Mərkəzi bankı yanında "soyudulan" idi. Fərz etsək ki, Azərbaycan Mərkəzi Bankının qərarları idxalın həcminin azalması 30 faiz təsir edib, onda hökm sürən güclü asılılıq təsir bank kredit ticarətin stimullaşdırılması ola bilər.

Alınmış məlumatlar orta statistik vətəndaşın şəxsi maliyyə və artım tempindəki qıtlığı deyə bilər. Onların orta məbləği ötən il 17.7% artıb, bağlanmamış kreditləri balansın yekunlarına əsasən, bankın zərərinə silməklə nəticələnə bilər.

Ümumi olaraq belə nəticəyə gəlmək olar ki, investisiya banklar üçün mühüm strateji bir məqsəd olmaqla özlərinin gəlirliliyini arırmaq üçün istifadə edilən bir metoddur.