Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 6.2.
Sivilizasiya ;
«Sivilizasiya» termini şəhər sakini olan vətəndaşa aid edilən latınca «sivilis» sözündən yaranıb. Lakin bu sözün mənası tədricən genişlənir, onun etimologiyası və başlanğıcda işlədilən mənası sonralar başqa məzmun qazanır. «Sivilizasiya» anlayışını «vətəndaş», «dövlət», «cəmiyyət» mənasında qəbul edən İbn Xaldun göstərirdi ki, konkret bir dövlət, siyasi quruluş meydana gəlir, inkişaf edir və nəticədə tənəzzülə uğrayır. Sonra yeni dövlət və yeni sivilizasiya yaranır. Belə dövri proses daim baş verir. İbn Xaldun sivil həyatın dağılmasının bir sıra əsas səbəblərini aşağıdakı qaydada göstərmişdir: 1) qarşılıqlı əlaqə və həmrəylik münasibətlərinin zəifləməsi, cəmiyyətin bütövlüyünün pozulması; 2) dinin zəifləməsi nəticəsində insanlar arasındakı normal münasibətlərin pozulması; 3) hakimiyyətin xalqdan uzaqlaşıb özgələşməsi,
ona görə də idarəçiliyə xaricdən məmurların dəvət edilməsi; 4)
özbaşınalığın, zalımlığın və qorxu hissinin güclənməsinin təzahürü kimi tiraniyanın yaranması; 5) hakimiyyət tərəfindən ədalət prinsipinin pozulması və bunun nəticəsində sosial təbəqələşmənin baş verməsi; 6) zinət və israfçılığa meyl və şəhər mədəniyyətinin pozulması.’ Elmi ədəbiyyatda sivilizasiya anlayışı müxtəlif mənalarda işlədilir. Bu anlayış həm mədəniyyətin sinonimi, həm də nə isə onun əksi kimi izah edilir. Eyni zamanda çox hallarda sivilizasiya anlayışı konkret cəmiyyəti xarakterizə etmək üçün işlədilir. Məsələn, Qədim Misir, Bizans, ərəb, türk, İran və b. sivilizasiyalarda olduğu kimi. Bu barədə bir qədər aşağıda bəhs ediləcək. («Sivilizasiya» anlayışı termin kimi XVIII əsrdə «mədəniyyət» anlayışı ilə sıx əlaqədə meydana gəlmişdir. Fransız maarifçiləri ağıla və ədalətə əsaslanan cəmiyyəti sivil hesab edirdilər. XIX əsrdə bu söz daha çox Qərbi Avropa xalqlarının yüksək mədəniyyətini ifadə etmək, hətta kapitalizmi xarakterizə etmək üçün işlədilirdi.. I Mədəniyyət və sivilizasiyanın müxtəlif anlayışları əvvəlcə Almaniyada yaranmışdı. Kant sivilizasiya deyəndə - cəmiyyət və şəxsiyyət həyatının xarici tərəfini, mədəniyyət deyəndə isə -
onların mənəvi mahiyyətini və yaxud mənəvi potensialını nəzərdə tuturdu. Alman fəlsəfəsi sonralar da bu fərqi xüsusi göstərirdi. İngiltərədə isə bu iki termin eyni mənada işlədilmişdi. Sonralar da - XIX və XX əsrlərdə ingilis dilli əsərlərdə mədəniyyət və sivilizasiya çox hallarda sinonim kimi verilirdi.» Görkəmli türk alimi Ziya Gökalp (1876-1924) mədəniyyəti -
regional, milli hadisə, sivilizasiyanı isə - beynəlmiləl, ümumbəşəri hadisə hesab edirdi. Deməli, sivilizasiya mədəniyyətə nisbətən daha geniş məvhumdur, o özünün bütün təzahürlərində beynəlmi ləldir. I Sivilizasiya - yüksək sosial-siyasi, iqtisadi, mədəni inkişafa çatmaq vasitələrini, mədəniyyəti mənimsəmiş və mədəniləş- miş mühitdə yaşamağı və fəaliyyət göstərməyi bacaran insanı
özündə birləşdirir. Sivilizasiya mədəniyyətin özünün mürəkkəb varlığını xarakterizə edir. ' Sivilizasiyanı maddi mədəniyyətin sinonimi hesab edənlər isə göstərirlər ki, sivilizasiya təbiət qüvvələrini mənimsəməyin kifayət qədər yüksək pilləsi kimi özündə texniki tərəqqinin güclü enerjisini daşıyır və maddi nemətlər bolluğunu yaratmağa kömək edir. , Mədəniyyət və sivilizasiyanın bir-birinə zidd olması haqqında fikirlər də var. Belə fikrin ilk təmsilçilərindən biri alman sosioloqu Ferdinand Tonnis (1855-1936) olmuşdu. Onun fikrinə görə, industrial cəmiyyət ailə-tayfa əlaqələrinə, mənəvi yaxınlığa, qarşılıqlı qayğıya əsaslanan insanlann ənənəvi münasibətlərini dağıdır, onları fayda prinsipinə əsaslanan utilitar münasibətlərlə əvəz edir., Buna oxşar mövqelərdən biri də O.Şpenqlerin görüşüdür. O, mədəniyyəti üzvi, yaradıcı mənəvi hadisə hesab edərək, onu utilitar, texnoloji, maddi hadisə olan sivilizasiyaya qarşı qoyur. H.
Markuze də mədəniyyəti sivilizasiyaya qarşı qoyurdu. j Deyilənlərdən nəticə çıxararaq sivilizasiya haqqında fikirləri aşağıdakı kimi ümumiləşdirmək olar. ^
1. Sivilizasiya - insanın heyvani vəziyyətdən və vəhşilikdən həyatın insani formasına yüksəlmək yolundakı tərəqqisini təmin edən nailiyyətdir. Sivilizasiyanın nailiyyətləri - maşınların ixtirası, elektrik enerjisindən istifadə edilməsi, yeni daha məhsuldar heyvan və bitki növlərinin yetişdirilməsi və s. vasitəsi ilə təbiətin texnoloji cəhətdən mənimsənilməsi ilə əlaqədar olduğu kimi, sosial münasibətlərin tənzimlənməsini təkmilləşdirmək (əlifbanın, pulun, bazarın və s. yaranması) ilə də əlaqədardır. ^ ^2. «Sivilizasiya» termini ilə bütün dəyişikliklərə və təsirlərə baxmayaraq böyük tarixi zaman kəsiyində özünəməxsusluğunu və unikallığını saxlayan insan və ölkələrin nə isə sabit birliyini də göstərirlər. Başqa sözlə, bu birlik - cəmiyyətin müəyyən mədəni-tarixi tipi və yaxud hansısa superetnosdur. Məsələn, Yaponiya və ya Rusiya, və yaxud ölkə və regionla- 491 nn bütöv qrupları, məsələn, Avropa ölkələri və ya ərəb dünyası, türk dünyası və s. / , 3. Bəşəriyyət tarixində «tradisyon» və «texnogen» tipli si- vilizasiyalan ayırmaq olar. «Texnogen sivilizasiya» termini inkişafın elə xüsusi tipidir ki, onun əsasını istehsal və idarəetmənin texnologiyasındakı fərq təşkil edir. Bu termin erkən kapitalizmin təşəkkül tapdığı dövrdə yaranmış və yarandığı bölgənin adı ilə «Qərb sivilizasiyası» adlanır. «Texnogen siviliza- siya»dan tarixən daha əvvəl sivilizasiyanın erkən tipi - ənənəvi cəmiyyət mövcud olmuşdur. Qədim Hindistan və Çin, Qədim Misir və b. - ənənəvi cəmiyyətin əyani nümunəsidir. Ənənəvi cəmiyyət nümunələri indi də mövcuddur. Sənaye inkişafı yoluna təzəcə çıxmış bəzi ölkələr də bu qəbildəndir. ^ Texnogen sivilizasiyanı inkişafın ən yeni tipi hesab edən alimlərin fikrincə, bu sivilizasiyanın meydana gəlməsi ilə əlaqədar mədəniyyətlərin qarşılıqlı təsiri kəskin şəkildə güclənib. Yeni texnologiyanı, elmi, təhsil sistemini mənimsəmək ilə əlaqədə olan modernləşmə prosesi tradisyon mədəniyyətlərin təməl dəyərlərinin transformasiyasını yaratdı. Buradan belə bir nəticə çıxarılır: «Bu prosesdə tradisyon mədəniyyətlərin çoxu dağıldı, müvafiq cəmiyyətlər texnogen inkişaf yoluna keçdi. Lakin yalnız itirmə deyil, müvəffəqiyyət də olmuşdu».‘‘ Tradisyon mədəniyyətlərin texnogen sivilizasiyaya əks təsiri isə, onların fikrincə, əhəmiyyətsiz dərəcədə olmuşdur. I 4. Bəzi hallarda, yuxarıda deyildiyi kimi, mədəniyyət və sivilizasiya anlayışları sinonim kimi nəzərdən keçirilir, yüksək tərbiyəli və təhsilli adamların birliyi hesab edilir. Bu insanlar arasındakı münasibətlər mülki qanunlar və əxlaqi qaydalar ilə tənzimlənir, tamamilə əmlak vəziyyətindən və əmlak bölgüsündən asılıdır. Bir çox alimlər dini - mədəniyyətin və sivilizasiyanın əsası hesab edirlər. Məsələn, A.Toynbi göstərir ki, indiki dövrdə beş sivilizasiya mövcuddur: Qərb, Şərq-pravoslav, islam, hind və Uzaq Şərq sivilizasiyaları, N
492 5.
Mədəniyyət - mənəvi fenomen, fəlsəfi, əxlaqi, hüquqi, dini və bədii idealların, həmçinin normativ dəyər və qaydaların məcmuu kimi müəyyənləşdirilir; sivilizasiya isə - mədəniyyətin maddiləşdirilməsi, əşyavi-texniki və sosial-siyasi təşkilatların məcmuudur. Məqsəd insanlara öz ictimai həyatlarını sosial-iqtisadi cəhətdən layiqincə təşkil etməyə yardım göstərmək, nisbətən yüksək maddi həyat şəraitini təmin etməkdir. O.Şpenqler «Avropanın qürubu» kitabında göstərdi ki. Qərbi Avropa mədəniyyətinin çiçəklənməsi sona çatdı və sivilizasiya fazasına daxil oldu, elə buna görə də nə mənəviyyat, nə də incəsənət sahəsində bu mədəniyyət artıq heç bir orijinal şey verə bilməz. Yenilik işığından, yüksək bədii və metafizik məhsuldarlıqdan məhrum olan təmiz ekspansionist fəaliyyət əsri başladı. Tənəzzül dövrü özünün gəlişini belə göstərir. Şpenqlerə görə, sivilizasiya mədəniyyətin süqutu və deqradasiyasıdır. Burada insanın
mənəvi fəaliyyəti əşyavi-texniki formalar tərəfindən cansızlaşdınlır və əzilir. 6.
Sivilizasiya bəşəriyyətin inkişafında tarixi mərhələ hesab edilir. F.Engels yazırdı: «Sivilizasiya ictimai inkişafın elə mərhələsidir ki, burada əmək bölgüsü, ayrı-ayrı insanlar arasında bundan doğan mübadilə və bu iki prosesi birləşdirən əmtəə istehsalı tam yüksəlişə çatır və bütün əvvəlki cəmiyyətdə çevriliş edir».**^ Böyük zaman kəsiyində sivilizasiyaya aid olan metodologiyalar çərçivəsində «tarixi və qeyri-tarixi xalq» konsepsiyası, Hegelin əxlaqın inkişafının üç mərhələsi (ailə, vətəndaş cəmiyyəti və dövlət), Kantm təkamülün üç mərhələsi (teoloji, metafizik, pozitiv) fikri, Marksın ictimai-iqtisadi formasiyalar təlimi və s. nəzəriyyələr meydana gəlmişdir,
Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|