Elmi biliklər üst-üstə yığılarkən bəzən

 

 

 

 

 

 

 

 

Bütöv elm kontekstinə salınmamış ayrıca 

bir ideya, nə  qədər dərin olsa belə, hələ elmi 

bilik sayıla bilməz.  

 

Əbu Turxan 

---

Bilik – Elm – Bilik 

 

 

 

29

 

 

 

 

 

Biliklərin tarixi bölgüsü 

və iyerarxik strukturu

 

 

 

Biliyin elm olmasının daxili zərurəti 

onun təbiətindən irəli gəlir. 

Hegel  

 

İlk elmi biliklərin tarixi ilə  əlaqədar müxtəlif fikirlər mövcuddur. 

Bəzi müəlliflərə görə elmi bilikdən ancaq elm sistemi formalaşdıqdan son-

ra danışmaq mümkündür. Ona qədər isə biliklər daha çox dərəcədə sinkre-

tik xarakter daşımışdır. Lakin, hətta qədim dövrdə də biliklər həm əhatə et-

diyi sahəyə görə, həm peşəkarlıq və ixtisaslaşma dərəcəsinə görə  məişət 

bilikləri çərçivəsindən kənara çıxmış və əməli fəaliyyət sahələri diferensi-

allaşdıqca, biliklər də fərqli çeşidlərə ayrılmışdır. Y.N.Molodsova peşəkar 

əqli fəaliyyətin qaynaqlarını Ved və Upanişad mətinlərinin  əzbərlənməsi 

və mənimsənilməsi ilə əlaqələndirir.

2

1

 Bizcə, biliklərin tarixi şüurlu insanın 

(homo-sapiens) formalaşması ilə eyni vaxtdan başlayır. Çünki gerçəkliyə 

şüurlu münasibət  əslində hansı isə hadisələrin mənimsənilməsi, sözlərlə 

ifadə olunması və deməli, ilkin biliklərin yaranması ilə müşayiət olunur.  

Biliyin  əməli fəaliyyətdən ayrılaraq müstəqil dəyər kəsb etməsi 

sivilizasiyanın təməl şərtlərindən biri olmuşdur.   

Tarixin bütün mərhələsində əməli işdən daha çox, zehni fəaliyyətlə 

məşğul olan, özünü və dünyanı seyr edən və anlamağa çalışan, daxili və 

xarici həqiqətləri başqalarından daha yaxşı  mənimsəyən insanlar hikmət 

sahibi, müdrik hesab edilmişdir. Aristotel anlamında müdriklik təcrübəyə 

malik olmaqdan fərqli olaraq, biliklə müəyyənləşir: “Bilik və anlama təc-

rübədən çox sənətə aiddir və hansısa bir sənəti mənimsəmiş insanı  təc-

                                                 

1

 Е.Н.  Молодцова.  Естественнонаучные  представления  эпохи  Вед  и  Упанишад // 

Очерки истории естественно-научных знаний в древности. М., Наука, 1982, с. 131.  

---

Elm haqqında elm 

 

 

 

30

rübəsi olandan daha müdrik sayırıq, çünki hər bir kəsdə müdriklik daha 

çox bilikdən asılıdır və bu ondan irəli gəlir ki, sənəti mənimsəmişlər səbəbi 

bilirlər, təcrübə əldə etmişlər isə yox”.

3

1

 Aristoteldə təcrübə, sənət, elm və 

müdriklik müqayisə olunsa da, hələ elmin ayrıca bir statusu yoxdur. Əslin-

də Azərbaycan dilində “elm” kimi təqdim olunan söz rus nəşrindəki “nau-

ka” sözündən tərcümədir.

4

2

 İngilis dilində də bu söz “science” kimi veril-

mişdir.

5

3

 Lakin “science” “nauka”ya nisbətən daha məhdud olub təbiət 

elmlərini nəzərdə tutur. Con Bernalın yazdığına görə, “science” sözü yaxın 

zamanlarda daxil edilmişdir.  İlk dəfə “alim” (“scientist”) sözünü Vevel 

1840-cı ildə “İnduktiv elmlərin fəlsəfəsi” kitabında istifadə etmişdir.

 

6

4

  

Qədim yunan dilində isə müasir “elm” sözünün qarşılığı olaraq bir 

neçə söz göstərilir, məsələn: 

μαϑημα,  ατος,  επιστημη.

7

5

 Bu sözlər isə 

təkcə “elm” kimi yox, həm də “hərf”, “yazı” və nəhayət, “ədəbiyyat” mə-

nalarında da işlənir. Əksinə, rusların “iskusstvo” kimi, bizimkilərin isə “sə-

nət” və  bəzi yerlərdə “incəsənət” kimi tərcümə etdiyi söz isə orijinalda 

τεχνη kimidir. Qədim yunan dilindəki τεχνη sözü isə müasir dillərdə əsa-

sən üç mənanı ifadə edir ki, bunlardan biri məhz “elm”dir. Digər iki söz 

rus dilində “iskusstvo” və “remeslo” kimi verilir. Azərbaycan dilində bu 

sözlər hər ikisi “sənət” kimi verildiyindən, bəzən kontekst aydın olmur. 

Əslində Aristoteldə 

τεχνη sözü məhz “remeslo” mənasında işlədilir. Rus 

lüğətlərində bu söz “istehsal və xidmət sahəsində istifadə olunan maddi 

vasitələr və intellektual biliklər” kimi izah olunur.

8

6

 Lakin Aristotelin rusca 

nəşrlərində “iskusstvo” sözündən daha çox istifadə olunur, hətta riyaziyyat 

da məhz onun bir qolu kimi təqdim olunur. Maraqlıdır ki, Platon “bilik” 

anlayışını  tədqiq edərkən, onun iki fərqli mənasını qeyd edir. Birincisi, 

məhz sənət – ruscasında “iskusstvo” mənasında (Platon, misal üçün, tibb 

sənətindən bəhs edir)

9

7

; ikincisi, “bilik” anlayışının özü, “bilik haqqında bi-

lik” mənasında.

1

8

 Burada biz bilik anlayışının daxili məzmun və forma-ma-

                                                 

1

 Aristotel. Metafizika / çevirəni A.Tağıyev, Bakı, Mütərcim, 2008, s. 36.  

2

 Аристотель. Метафизика, с. 66. 

3

 The basic works of Aristotle, ed. by Richard McKeon, New York, The Modern 

Library, 2001, p. 689. 

4

 Дж. Бернал. Наука в истории общества, с. 19. 

5

 С.И.Соболевский. Древнегреческий язык. СПб., «Алетейа», 2000, с. 536. 

6

 Новый словарь иностранных слов, Минск, Современный литератор, 2005, с. 893. 

7

 Платон. Хармид // Диалоги. М., «Мысль», 1986, c.319. 

8

 Yenə orada, s. 320. 

---