Ellin davlatlari Reja Ellinizmning mohiyati Ellin Misri Salavkiylar davlati

6. Materik Yunonistoni va orollar

Antik mualliflarning ma’lumotlariga ko’ra ellin davrida Yunonistondan aholining katta qismi sharqqa ko’chdi. Faqat Afina va Korinf o’z ahamiyatini saqlab qolishga urindilar.

Yunoniston hududidagi talonchilik urushlari iqtisodiy hayotni butunlay izdan chiqardi. Ijtimoiy ziddiyatlarni keskinlashtirdi. Bu esa og’ir qarama – qarshiliklarni tug’dirdi. Spartada bu ziddiyatlarni bartaraf etish uchun podsholar Agis IV va Kleomen II lar islohotlar o’tkazishdi. Qarzlarni bekor qilishga harakat qilindi, yersiz spartaliklarga yer taqsimlandi.

Er.avv. III asrda yerlarni qayta taqsimlash harakati Yunonistonga avj oldi. Argosda tiran Aristomax, Megalopolda Aristodemni qo’llab quvvatlashdi. Er.avv. III asr o’rtalarida Xios va Teri orollarida norozilik harakatlari kuchayib ketdi.

Yunonistonning madaniy o’choq sifatidagi shuhratini Afina qo’llab quvvatlab turdi. Afinada yunon falsafasi o’qitildi. Bu yerda bir qancha an’anaviy haykaltaroshlik maktablari mavjud edi.

Orollar ichida eng gullab yashnagani Rodos edi. Rodos Ptolemeylar Misridan o’z mustaqilligini saqlab qoldi. Rodos kemalari Egey dengizini qaroqchilardan tozaladi. Uning kemalari Suriya, Kichk Osiyo, Attika orollaridan, Qora dengiz qirg’oqlaridan mahsulotlarni tashidi. Rodosdan xurmo va asal Misrga chiqarildi.

San’at gullab yashnadi. Mahalliy haykaltaroshlik maktablari shakllandi. Ayniqsa “Ilonlar bilan kurashayotgan Laokoon va uning o’g’illari” haykal guruhi mashhur edi. Esxin asos slogan Rodos notiqlik maktabi faoliyat ko’rsatdi. Er.avv. II asr oxiri I asr boshida bu erda mashhur notiq Molon mashhur Sitseronning o’qituvchisi ta’lim oldi.

Rodos homiyligida orollarga ipakchilik va vinochilik markazi, Kosda mashxur tabiblar maktabi faoliyat ko’rsatdi.

7. Ellin madaniyati
Ellini madaniyati yunonlar va Sharq xalqlarining madaniy yutuqlarining qo’shilib ketishi natijasida shakllandi. Ellin dunyosining ma’naviy shakllanishiga davlatlarning ulkan hajmlari cheklanmagan podsho hokimligining mavjudligi, shaharlarning amaldagi mustaqilligini yo’qolishi o’z ta’sirini o’tkazdi.

Bu davrda fan va texnika notekis rivojlandi. Davlat hokimiyati manfaatdor bo’lgan harbiy ish, kemasozlik, shaharlarni qamal qilish texnikasi va qurilish sohalarida eng katta yutuqlarga erishildi.

Ellinizm davrida yunon dunyosi sharq diniy tasavvurlarni qabul qila boshladi. Misrda Kichik Osiyo xudosi Serapisga sig’inish avj oldi. Misr mabudasi Isidani yunonlar Demetra sifatida qabul qildilar. Pergamda Frigiya ma’budasi (Kibela – yerni onasi) bosh xudo sifatida qabul mqilina boshlandi. Ellinlashgan sharq ilohlarining barchasi mistik va ekstatik edi. Yahudiy dini keng tarqala boshlandi.

Yunonistonda yahudiy dini tarqala boshladi. Yunonlar bu monoteistik dinga ishonib, uni qabul qildilar. Yahudiy diniga yangi qabul qilinganlar “prozelitlar” deb ataldi. Ellin davlatlarida turli xudolar turli xalqlarning diniy e’tiqodlari keng tarqaldi. Diniy tolerantlik shakllandi. Joylarda dinning universalligini namoyish qilishga intilib barcha xudolarga atab ibodatxona-Panteon qurila boshlandi. Ana shunday Panteon Iskandariyada qurildi.

Ptolemeylar Misrida qadimgi firavnlar davrida bo’lganidek podsho hokimiyatining mavqei kuchayib ketdi va Ellin sharqidagi boshqa mamlakatlardagi kabi Misrda podsholarga sig’inish yana boshlandi. Ptolemey II Filadel’f o’ziga va o’z singlisi Arsenoyaga sig’inishga buyruq berib, o’zi va sinhlisi sharafiga ibodatxonalar qurdirdi. Misrda Ptolemey III va uning xotini Berenikaga ham sig’inish keng yoyildi.

O’sha davr falsafasida inson shaxsini o’rganish muammosi birinchi o’ringa chiqa boshladi. Er. avv. V-IV asrlarda ikki falsafiy maktab: yangi stoik va epikur maktablari vujudga keldi. Ular inson, shaxs nima, baxt nima degan savollar ustida bosh qotira boshladilar. Stoiklar maktabining asoschisi faylasuf Zenon edi. Ular Afinaning eng gavjum joyi bo’lmish Agorada naqshin peshayvon “stoya” ostida vaz aytib, o’z tinglovchilariga ta’lim berar edilar (Bu maktabning nomi ham shu so’zdan kelib chiqqan). Stoizm yunon va sharq nazariyalarining sintezi edi. U keng tarqalgan va shu bilan birga uzoq yashagan ellin falsafiy maktab edi. Stoiklar hamma narsani shu jumladan fikr, so’z, olov va shu kabilarni ham jism deb atar edilar. Butun olamni stoiklar rivojlanib turadigan olov deb hisoblashar edi. Stoiklar barcha odamlar teng degan g’oyani ilgari surdilar. Ular insonlar tabiat bilan mos holda yashab, baxt va ilohiylik topadi degan fikrni shakllantirdilar.

Er. avv. IV asrda Afinada Epikur falsafa maktabi shakllandi. Faylasuf Epikurning bog’ida uning do’stlari va shogirdlari to’planib, falsafiy suhbatlar qurdilar. Bozorlar, maydonlar odamlar ko’p bo’lgan joylarda o’z ta’limotlarini targ’ib qilgan Stoiklarga aksan, Epikur tinch va sokin joyda tafakkur qilishni yo’lga qo’ydi. Epikurchilar baxtni mohiyati-azobning yo’qligidir “Kimda kam ehtiyoj bo’lsa, u kishida ko’p farog’at bo’ladi”-degan tushunchani ilgari surdilar.

Er.avv. III asrda yana bir falsafiy maktab skeptiklar maktabi shakllandi. Bu maktabga Arastuning kichik zamondoshi Pirron asos soldi. Skeptiklar atrof dunyoni bilib bo’lmaydi, uning tabiati to’g’risidagi barcha nazariyalar xayol deb hisobladilar. Shuning uchun ular fizika bilan shug’ullanmadilar, dunyoni bilish nazariyalarini yaratmadilar, lekin boshqa maktablar yaratgan nazariyalar tanqidiga e’tibor berdilar. Ular “Barcha narsalarni hech qachon bilib bo’lmaydi, ular haqida na haqiqatni, na yolg’onni aytish mumkin emas” deb hisobladilar.

Skeptiklar falsafiy oqimi tibbiyotga ta’sir qildi. Tabiblar kasalliklarning sabablarini bilishlari mumkin emas, faqat bemor kasalligini kuzatish kerak. Kasallikni kasalda dorilarni sinash bilan davolash zarur degan tushunchani ilgari surdilar.

Er. avv. IV asrda falsafada yana bir maktab kiniklar paydo bo’ldi. Bu maktab asoschisi Antisfen, uning mashhur o’quvchisi Diogen. Kiniklar tabiatga qaytish qulayliklardan voz kechishni talab qildilar; insonning qonun-qoidalari tabiatga qarama-qarshidir deb, davlatni tan olmadilar.

Er.avv. III-II asrlarda Arastu maktabida aniq va tabiiy fanlar o’rganildi. Feosfrast avvalgi faylasuflarni, Menon tibbiy adabiyotni o’rgandi. Evdem matematika va astranomiya tarixini yozdi. Feofrast “O’simliklar tarixi” ,“O’simliklar fiziologiyasi” asarlarini yozib ilmiy botanikaga, uning ustozi Arastu esa zoologiyaga asos soldilar.

Arastu Likmiyada o’z o’quvchilari bilan sayr qilib yurar va ular bilan falsafiy suhbat qilar edi. Shu sababli ular “peripateitiklar”(sayr qilayotganlar) deb atalgan. Ptolemey I Soter Aleksandriyada ilmiy markaz Museyonni tashkil qildi. Bu erda ulkan ming jildli kutubxona, botanika bog’i, zoopark, xirurgiya laboratoriyalari, astronomik rasadxona, olimlar uchun o’quv zali bor edi. Bu yerda matematika, fizika, astronomiya, jug’rofiya va filologiya fanlari bo’yicha kop olimlar tuplangan edi. Jumladan bu erda mashhur matematik Evklid (uning “Boshlang’ich geometriya”si ko’p asrlar davomida 1700 marta chop etilgan) ishladi. Arximed yoshligidan bu erda o’z faoliyatini boshladi.

Er. avv. III-II asrda Pergida mashhur matematik Apollogiy ishladi. Iskandariyada geograf Eratosfen, astranomlar Kono va Dosifeylar faoliyat ko’rsatdilar. Iskandar yurushlari qissachisi Aristobul, xarbiy boshliq Nearx yunonlarga boshqa mamlakatlar to’g’risida boy ma’lumotlar berdilar.

Kirenalik Eratosfen fizik va matematik jug’rofiyaga asos soldi. Samoslik Aristrax er. avv. III asrda yerdan oygacha bo’lgan masofani o’lchab ko’rdi. Xuddi shu davrda Iskandariyalik Ktesiy pnevmatik qo’lda otadigan snaryadni kashf qildi. U yana suv soati, turli nasoslarni, gidravlik organ, olovga qarshi nasosni yaratdi.

Qal’alarni qamal qilish uchun mashxur taranlardan tashqari g’ildiraklar ustiga o’rnatilgan maxsus xarakatlanuvchi minoralar-geliorlar (shahar olarlar ham) paydo bo’ldi. Bu moslamalar dushman shaxri devorlariga baravar yoki balandroq qilib yasalar edi. Harakatlanuvchi minora ichida askarlar, zaxira o’qlari va toshlar bilan otuvchi to’plar joylashtirilgan.

Savdo, dengiz kemalari takomollashtirildi. Ular ko’pincha ochiq dengizda, okeanga ham chiqar edi. Er. avv. II asrda yunon Gippal Hindistonga kemada safar qilganida ilk bor musson shamollaridan foydalandi. Dengizchilikning rivijlanishi mukammalroq portlar va savdo soxillarida ombor va boshqa yordamchi binolar qurishni zarur qilib qo’ydi.

Ellin arxitekturasida umumiy va xususiy kishilar foydalanadigan binolar ko’pchilikni tashkil qilar edi. Klassik Yunonistonning arxitekturasida asosiy bino Pripter- xususiy uy bo’lgan edi. Shaharlar odatda reja asosida qurilib, bir-birini kesishib o’tadigan to’g’ri burchakli tik ko’chalari bilan chiroyli ko’rinar edi.

Er. avv. I asrda Pontiy podsholigida ixtiro qilinib ishlab chiqarishda o’z o’rnini topgan suv tegirmoni ellinistik jamiyatida eng yuqori texnika yutug’i edi. Kam sonli suv tegirmonlari bilan bir qatorda yuz yillar davomida xayvonlar kuchi bilan aylantiriladigan tegirmonlar, yorg’ichoqlar va xatto oddiy o’girlar keng rasm bo’lib keldi. Konchilik ishi texnika jihatidan eng qoloq va mehnatning eng og’ir turi bo’lib konlarda qullar, hukm qilingan jinoyatchilar, harbiy asirlar ko’plab halok bo’lar edi.

Poytaxtlarda ilmiy markazlar va kutubxonalar vujudga keldi. Misrdagi Iskandariya, Orontdagi Pergam, Antioxiya ellin dunyosining ilmiy va madaniy markazi sifatida o’z mavqeylarini saqlab qoldilar. Iskandariyada Ptolomeylar homiyligida o’sha vaqt uchun g’oyat katta kutubxona to’plangan bo’lib, ellin davrning oxiriga borib bu erda 70000 ga yaqin papirus o’ramlari mavjut edi. Bu kutubxona o’sha zamonga qadar to’plangan yunon-sharq donishmandligining asarlarini to’laroq ravishda o’z ichiga olgan edi. Saroy qarshisida kutubxonadan tashqari Museyon-ilmiy muassasa ham tashkil qilinib, unda olimlar uchun yotoqxona ham bor edi. Iskandariya olimlari matematika, tibbiyot va texnika fanlari sohasida erishgan yutuqlari bilan hamda mutaxasis-filologlar sifatida dong taratdilar.

Ellin davrida fanlar differensiyalashib va sistemalashib bordi. Arestotelning shogirdlari va muxlislari bo’lmish peripa tetiklar tarixi bu deffirensiyalash va sistemalashish jarayonining yaqqol misolidir. Peripatetiklar falsafa maktabiga rahbarlik qilgan Arastuning vorisi Teofrast faqat faylasufgina emas, balki olim ham edi.

Teofrastdan keyin maktabga Straton raxbarlik qildi. Qadim zamonda u “fizik” degan laqab olgan edi. Stratonning alohida xizmati shundan iboratki, u tabiat xodisalarini tadqiq qilishda eksperiment usulini tadqiq qilishda ekspriment usulini tadbiq etishda intilgan edi. Stratonning shogirdlari orasida Samos orolida tug’ilib o’sgan ajoib astronom Aristarx bo’lib u yer va boshqa sayyoralar quyosh atrofida aylanadi, degan farazni ilgari surdi. Lekin ilm-fanning o’sha vaqtdagi darajasi va u o’zi kashf etgan geliotsentrik sistemaning chinligini boshqa olimlarga ishonarli tarzda isbot qila olmas edi.

Iskandariya matematiklaridan birinchisi Evklid edi. U o’z davri falsafasini erishgan yutuqlarini tizimga soldi, umumlashtirdi va tugalladi. Uning “Ibtido” degan asosiy asari ikki ming yildan oshiq vaqtdan beri boshlang’ich geometriya darsliklari uchun asos bo’lib xizmat qilib kelmoqda.

Taxt vorisi bo’lg’usi Ptolemey IV Filopatorning tarbiyachisi, Museyon kutubxonasining mudiri kirenalik Eratosfen atoqli geograf, astronom, matematik va faylasuf edi. U yer aylanasi uzunligini kup darajada aniqlab, hisoblab chiqdi va fizik-matematik geografiyaning asoslarini yaratdi. “Geografiya” atamasini ilk bor Eratosfen ishlatdi.

Iskandariya birdan – bir fan markazi emas edi. Teofrast Afinada ishlagan. Arximed Sirakuzada yashagan. Atoqli injener – ixtirochi bo’lmish Arximed nazariy mexanikaning, gidrostatikaning sferik geometriya va trigonometriyaning asoslarini yaratgan yirik nazariyotchi olim edi. U katta sonlarni hisoblab chiqishning arifmetik metodlarini yaratishda dastlabki qadamlarni qo’ydi. U atoqli astronom ham edi.

Er.avv. III asrda tibbiyot ancha taraqqiy qildi. U Misrda anatomiyani o’rganish yutuqlaridan Misr va Bobilda dori- darmonlar tayyorlash va tadbiq qilishning ming yillik tajribasini o’zlashtirdi. Yunon tibbiyoti nazariyasi va amaliyotini qadimgi sharq tajribasi bilan birga qo’shish Iskandariyadagi tibbiyot maktabida o’z ifodasinin topdi. Gerofil bu maktabning asoschisi hisoblanadi. U odamning tasviriy ifodasini yaratgan, diagnoz metodlarini aniqlagan, dori – darmonlarga katta ahamiyat bergan tabib edi. U qisman Salavkiylar hududida qisman Iskandariyada ishlagan edi.

Er.avv. II asrda yashagan nikeyalik Gipparx atoqli astronom va geograf edi. U bir qancha astronomik asboblarni takomillashtirdi va ixtiro qildi. Kecha – kundizning tengligi kashfiyotini Gipparxga nisbat berdilar. Ammo bu kashfiyot Bobilda qilingan bo’lishi mumkin. U harakatsiz yulduzlar katalogini tuzdi. Bu katalogda 900 ga yaqin yulduzlar o’z o’rnini topgan. Gipparx taqvimni, yerdan oygacha bo’lgan masofani, yer va quyosh massasi haqidagi bilimlarni aniqlagan.

Lekin ikkinchi tomondan bu mashhur olim samoslik Aristarxning geliotsentrik nazariyasiga qarshi chiqqan va o’z obro’yi uchun geliotsentrik tizimini mustahkamlab kelgan. Lekin uning xatoligini tan olmagan. Gipparx ekvatorni 360 ga taqsimlab, uzunlik va kenglik tushunchasini joriy qilgan. Er.avv. I asrda Geron mexanika bilan muvaffaqiyatli shug’ullangan edi.

Shaq va Yunon ma’daniyatini o’zaro ta’sirida Bobil va Misrda tarixshunoslikning rivoji ko’zga tashlanadi. Er.avv. III asrning I yarmida bobillik kohin Beroesning “Xaldeya tarixi” va misrlik kohin Manefonning “Misr tarixi” nomli asarlari yaratildi. Har ikkala asar ham yunon tilida bo’lsada, maxalliy manbalar aosida yozilgan edi.

Afsuski ikkala asardan ham bizgacha faqat ayrim parchalar etib kelgan. Manefon asarida esa, fir’avnlarning eng qadimgi zamonlardan to Iskandargacha podsholar sulolalarini xronologik ro’yxati berilgan.

Ellin davrida fan sifatida adabiyotshunoslik kurtaklaridan filologik tanqid, Gomerdan boshlab klassik mualliflar asarlarini asl nusxalarini qayta tiklash va sharxlash shaklida yuzaga keladi. Filologlar mantiqiy asosda yunon grammatika tizimini ishlab chidilar.

Iskandariya museyoni yunon adabiyotining muhim markazi bo’lib qoldi. Bu erda va boshqa joylarda rivoj topgan adabiy oqim “Iskandariya adabiy oqimi” deb nom olgan. Bu ellin jamiyati yuqori tabaqasining kayfiyatini ifodalagan poeziya edi. Iskandariya shoirlarining boshlig’i Kallimax edi. U museyon kutubxonasining mudiri va taxt vorisining tarbiyachisi edi. Kalllimax kutubxona katalogini tuzdi. Shu bilan birga Kallimax mifologik, tarixiy va adabiy mavzularda yozilgan hajm jihatidan kichik – kichik she’rlar muallifidir.

Kallimaxning kichik zamondoshi Feokrit Iskandariyadagi eng taniqli shoir edi. U kichik – kichik lirik – dramatik poema g’oyalar muallifi bo’lib tarixga kirdi. Kallimax o’z asarlarida qishloq va shahar hayotining tinch manzaralarini ideallashtirgan, cho’ponlar hamda shaharlik erkak va ayollarning hissiy kechinmalarini madh etuvchi nozik lirikdir.

Iskandariya poeziyasidan tashqari, ellin davrida yangi attika komediyasi katta ahamiyat kasb etdi. Attika komediyaning asosiy vakili Menandr edi. Misrda topilgan papirus o’ramlari tufayli uning komediyalari bizga ma’lum bo’ldi. Menandr komediyalari syujeti oilaviy, maishiy, dramalardan iborat. Menandr komediyalari baxtiyorlik bilan tamomlandi.

Ellin davrida tasviriy san’at ajoyib yutuqlarga erishdi. Bu davrda yunon va sharq an’analari bilan qo’shilgan anchagina arxitektura yodgorliklari bunyod etilgan. Xashamat va ulug’vorlikka intilish ularning ko’plari uchun xos bo’lgan xususiyat harakterlidir. Haykaltaroshlik san’ati bu davrda ancha ravnaq topgan edi. Ammo uning mazmuni klassik davr an’analaridan farq qildi. Ma’budalar va qahramonlarning ideallashtirilgan va umumlashtirilgan haykallari orqaga surilib tabiiy tarzda gavdalantirilgan va tasvirlangan shaxsning individualligi yaqqol ko’rsatilgan portretlar oldingi qatorga o’tdi. Ellin davrning haykaltaroshlari yaratgan yakka va guruh tarzidagi haykallarda jismoniy va ruhiy azob, kurash, g’alaba, o’lim tasvirlab ko’rsatilar edi.

Peyzajni fan sifatida tasvirlab unda yoki uning o’rtasida asosiy syujetni aks ettirish haykaltaroshlikda yangilik edi. Bu usul klassikaga ma’lum emas edi. Shu bilan bir qatorda haykaltaroshlikda dabdabali yo’nalish mavjud bo’lib, u ellin hukmdorlarni haykallar soyasida namoyon bo’lardi. Ellin haykaltaroshligida er. avv. IV asrning ulug’, mohir ustalariga borib taqaladigan bir necha yo’nalishni ko’rish mumkin. Afinada va Iskandariya Praksitelga borib taqaladigan san’at asarlarini tomosha qilish uchun kiruvchi o’ziga to’q kishilarning didiga mo’ljallangan san’at asarlarini ko’rishi mumkin edi.

Afroditaning va boshqa ma’budalarning yalang’och haykallari bu yo’nalishga xos xususiyatdir. Dramatizmda to’la Pergam maktabi Skopasga borib taqalafi. Pergam mexrobining friz mazkur maktabni ajoyib yodgorligi bo’lib, unda ma’budlarning gigantlar bilan kurashi tasvirlanadi. Bu pergam va boshqa ellin davaltlarining jangovor galat (kel’t) qabilalari bilan olib borgan og’ir kurashlarining ramzi edi. Rodos mashhur haykaltaroshlik maktabi Asippga borib taqaladi. Bu maktabda asosan haykallar baquvvat atletlarning tasvirlaridan iborat.