Ekonometrika asoslari o'quv qo'llanma
\I-volume 6.1. 6.2. 6.3. Specific equation of regression
Yüklə 35,31 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- YII-volume Econometric models in the form of equations system
- 91-102 91-95 95-99 99-102 YHI-volume
- 103-135 103-123 123-135 IX-volume
- X-volume Forecasting economic processes 179-189
- Reference list 193
- I-BOB. EKONOMETRIKAGA KIRISH 1.1. Iqtisodiyotda modellashtirish asoslari
- 1.2. Iqtisodiyotda modellarning tasnifi
- 1.3. Iqtisodiyotda modellashtirish bosqichlari
- Iqtisodiy muammoning qoyilishi va uni sifat jihatdan tahlil qilish.
KIRISH Hozirgi kunda iqtisodiyotning barcha soha (moliya, boshqaruv, pul-kredit, marketing, hisob, audit, soliq va boshqalar sohalar) mutaxassislaridan ish yuritishning zamonaviy usullarini qo'llashni, jahon iqtisodiyoti yutuqlarini bilishni va ularni rivojlantirishga ilmiy yondashishni talab etadi. Ko'pchilik yangi usullar ekonometrik modellarga asoslangan. Ekonometrika bilimlarini chuqur bilmasdan ularni amalda qo'llash mumkin emas. Iqtisodchilar faoliyatining muhim xususiyatlari shundan iboratki, ular ma'lumotlar to'liq va yyetarli bo'lmagan holatlarda ish yuritadilar. Bunday holatlarda maTumotlarni tahlil qilish ekonometrikaning ayrim jihatlarini tashkil etuvchi maxsus usullarni talab etadi. Ekonometrika ijtimoiy-iqtisodiy xodisa va jarayonlarning ekonometrik modellarini tuzish, tuzilgan modellarni turli xil mezonlar asosida tekshirish va ularni aniq iqtisodiy jarayonlarni ifodalash uchun tadbiq qilish, tahlil va prognozlashni o'rgatadi. "Ekonometrika asoslari" fanini o'qitishdan maqsad - talabalarda bozor munosabatlari sharoitida milliy iqtisodiyot va uning tarmoqlari kabi murakkab iqtisodiy tizimlarni ekonometrik modellashtirish asoslarini, o'rganilayotgan jarayonlarga iqtisodiy- statistik va ekonometrik usullarni, iqtisodiyotda dinamikani o'rganishda turli xil funktsiyalarni qo'llashni o'rgatishdan, ekonometrik modellashtirish yordamida yyechish va olingan natijalarni iqtisodiy tahlil qilish, boshqaruv qarorlarini qabul qilishda bilim, ko'nikma va malakalarini shakllantirishdan iborat. Shuningdek, "Ekonometrika" fundamental fanlardan biri bo'lib, iqtisodiy jarayon va xodisalarni o'zaro bog'lanishini miqdor jihatdan ifodalovchi fandir va u boshqa iqtisodiy fanlarni chuqur o'rganishda asos bo'lib xizmat qiladi. So'nggi yillarda Respublikamizda oliy ta'lim tizimini jahon standartlariga moslashuvi o'quv jarayonlarida "Ekonometrika" fanining o'qitilishi bilan ham yaqqol ko'rinmoqda. "Ekonometrika" faninnig o'quv uslubiy ta'minoti yaratilib, u yildan yilga boyitib borilmoqda. Bunga quyidagilarni o'quv adabiyotlarini misol sifatida keltirish mumkin: Ekonometrika-darslik (Shodiyev T.Sh. va boshqalar, 1999, 2007 у. y.), Ekonometrika. 1-qism. Moliya matematikasi-o'quv qo'llanma (Safayeva Q., 2000 у.), Iqtisodiy matematik usullar va modellar-o'quv qo'llanma (G'ofurov M. va boshqalar, 2001y.), Ekonometrika-darslik (Abdullayev O.M. va boshqalar, 2007), Ekonometrika-o'quv qo'llanma (Nasritdinov G., 2008), Экономическое моделирование-darslik (Abdullayev O.M., Jamalov M.S., 2010y.), Iqtisodiy matematik usullar va modellar-o'quv qo'llanma (Habibullayev I.,2012y.). Bulardan tashqari "Ekonometrika" fanining nazariy tomonlari keng yoritib berilgan xorij o'quv adabiyotlarini tavsiya etish mumkin, jumladan, Rossiya iqtisodchi olimlari tomonidan ingliz tilidan rus tiliga tarjima qilingan Введение в эконометрику - darslik (Dougerti К., 1999y), Ekonometrika - darslik (Елисеева И.И., 2003y), Basic econometrics -darslik (Damodar N. Gujarati, Dawn C. Porter 2009y.) Ushbu o'quv qo'llanmani tayyorlashda yuqorida ism-sharflari keltirilgan olimlarning chop etilgan materiallaridan foydalanildi. O'quv qo'llanmaga kiritilgan mavzular va ularni bayon etish usuli bo'lajak iqtiodchilar uchun ekonometrikadan boshlang'ich bilimlarni berishga mo'ljallangan. Mualliflar taqrizchilarga o'z minnatdorchiligini bildirib, o'quvchilardan qo'llanmani takomillashtirish bo'yicha fikr va muloxazalarini kutib qoladi. Qo'llanma iqtisod yo'nalishida tahsil olayotgan talabalar, magistrlar, ilmiy tadqiqotchilar, professor-o'qituvchilar va mutaxassislar uchun mo'ljallangan. I-BOB. EKONOMETRIKAGA KIRISH 1.1. Iqtisodiyotda modellashtirish asoslari Zamonaviy iqtisodiyot fani va amaliyoti amaliy matematika yutuqlaridan tobora kengroq foydalanmoqda, ularni ilmiy tadqiqotlar qurolidan murakkab xo'jalik masalalarini samarali hal qilishning muhim vositasiga aylantirmoqda. Zamonaviy iqtisodiyot nazariyasi ham mikro-, ham makrodarajada tabiiy, zaruriy element sifatida matematik modellar va usullarni o'z ichiga oladi. Matematikadan iqtisodiyotda foydalanish iqtisodiy o'zgaruvchilar va obyektlarning eng muhim, ahamiyatli bogTanishlarini ajratishga va formal tasvirlashga, iqtisodiyot nazariyasining qoidalari, tushunchalari va xulosalarini aniq va lo'nda bayon qilishga imkon beradi. Bunda modellar va modellashtirish muhim o'rin tutadi. Model — bu shunday moddiy yoki xayolan tasawur qilinadigan obyektki, qaysiki tadqiqot jarayonida haqiqiy obyektning o'rnini shunday bosadiki, uni bevosita o'rganish haqiqiy obyekt haqida yangi bilimlar beradi. Modellarni qurishda tadqiq qilinayotgan xodisani belgilovchi muhim omillar aniqlanadi va qo'yilgan masalani yechish uchun muhim bo'lmagan qismlar chiqarib tashlanadi. Bir tomondan, modellar oson o'rganiladigan bo'lishi kerak, shuning uchun ular juda murakkab boTmasligi kerak — binobarin, ular albatta faqat soddalashtirilgan nusxalar bo'ladi. Biroq, ikkinchi tomondan, modellarni o'rganishdan olingan xulosalarni haqiqiy obyektlarga ham qo'llash lozim, demak, model o'rganilayotgan haqiqiy obyektning muhim tomonlarini aks ettirishi kerak. Modellashtirish deganda modellarni qurish, o'rganish va qo'llash jarayoni tushuniladi. Modellashtirish jarayoni quyidagi uch elementni o'z ichiga oladi: subyekt (tadqiqotchi); tadqiqot obyekti; o'rganuvchi subyekt bilan o'rganilayotgan obyektning munosabatlarini vositalovchi model. Ilmiy izlanishlarda modellashtirish qadimgi zamonlardayoq qo'llanila boshlandi va asta-sekin ilmiy bilimlarning qurilish va arxitektura, astronomiya, fizika, ximiya, biologiya va nihoyat, ijtimoiy fanlar kabi tobora yangi sohalarni qamrab ola boshladi. Birinchi matematik modellar F.Kene (1758 y., iqtisodiy jadval), A.Smit (klassik makroiqtisodiy model), D.Rikardo (xalqaro savdo modeli) tomonidan ishlatilgan. XX asr zamonaviy fanning amalda barcha sohalarida modellashtirish usuliga katta muvaffaqiyatlar va obro'-e'tibor keltirdi. Turli iqtisodiy xodisalarni o'rganish uchun ularning iqtisodiy modellar deb ataluvchi soddalashtirilgan formal tasvirlaridan foydalaniladi. Iste'mol tanlovi modellari, firma modellari, iqtisodiy o'sish modellari, tovar va moliya bozorlaridagi muvozanat modellari va boshqa ko'p modellar iqtisodiy modellarga misol bo'ladi. Iqtisodiyotda matematik model — bu iqtisodiy obyektlar yoki jarayonlarni tahlil qilish yoki boshqarish maqsadida ularning matematik tasvirlanishi, ya'ni iqtisodiy masalaning matematik yozuvi. Iqtisodiy obyektning matematik modeli — bu uning funktsiyalar, tenglamalar, tengsizliklar, mantiqiy munosabatlar, grafiklar majmuasi ko'rinishidagi aks ettirilishi. Bunday aks ettirish o'rganilayotgan obyekt elementlarining munosabatlari to'plamini model elementlarining shunga o'xshash munosabatlariga birlashtiradi. Iqtisodiy-matematik modellarni amaliyotda qo'llash usullari iqtisodiy- matematik usullar deb ataladi. Iqtisodiy-matematik usullar (IMU) iqtisodiyotni o'rganish uchun birlashtirilgan iqtisodiy va matematik fanlarning uyushmasidir. Bu tushuncha fanga XX asrning 60-yillarida akademik V.S.Nemchinov tomonidan kiritilgan bo'lib IMU iqtisodiyot, matematika va kibernetikaning tutashishida hosil bo'lgan. 1.2. Iqtisodiyotda modellarning tasnifi Modellashtirish va modellar o'zining turli sohalardagi tadbiqlariga qarab, moddiy va abstrakt kabi sinflarga bo'linadi. Moddiy modellar asosan o'rganilayotgan obyekt va jarayonni geometrik, fizik, dinamik yoki funktsional tavsiflarini ifodalaydi. Masalan, obyektning kichiklashtirilgan maketi (masalan, litsey, kollej, universitet) va turli xil fizik, ximik va boshqa xildagi maketlar bunga misol bo'la oladi. Bu modellar yordamida turli xil texnologik jarayonlarni optimal boshqarish, ularni joylashtirish va foydalanish yo'llari o'rganiladi. Umuman olganda, moddiy modellar tajribaviy xarakterga ega bo Tib, texnika fanlarida keng qo'llaniladi. Ammo moddiy modellashtirishdan iqtisodiy maslalarni yechish uchun foydalanishda ma'lum chegaralanishlar mavjud. Masalan, iqtisodiyotni biror sohasini o'rganish bilan butun iqtisodiy obyekt haqida xulosa chiqarib bo'lmaydi. Ko'pgina iqtisodiy masalalar uchun esa moddiy modellar yaratish qiyin bo'ladi va ko'p xarajat talab etadi. Abstrakt (ideal) modellar inson tafakkurining mahsuli bo'lib, ular tushunchalar, gipotezalar va turli xil qarashlar tizimidan iborat. Iqtisodiy tadqiqotlarda, boshqarish sohalarida, asosan, abstrakt modellashtirishdan foydalaniladi. Ilmiy bilishda abstrakt modellar ma'lum tillarga asoslangan belgilar majmuidan iborat. O'z navbatida, belgili abstrakt modellar matematik va logik tillar shaklidagi matematik logik modellarni ifodalaydi. Matematik modellashtirish turli xil tabiatli, ammo bir xil matematik bog'lanishlarni ifodalaydigan voqea va jarayonlarga asoslangan tadqiqot usulidir. Hozirgi paytda matematik modellashtirish iqtisodiy tadqiqotlarda, amaliy rejalashtirishda va boshqarishda yetakchi o'rin egallab, kompyuterlashtirish bilan chambarchas bog'langan. Iqtisodiyotda modellar turli asoslarga ko'ra tasniflanadi. Amaliy maqsadiga ko'ra iqtisodiy-matematik modellar iqtisodiy jarayonlarning umumiy xususiyatlari va qonuniyatlarini tadqiq qilishda ishlatiladigan nazariy-analitik modellarga va aniq iqtisodiy masalalarni yechishda qo'llaniladigan amaliy modellar (iqtisodiy tahlil, prognozlash, boshqarish modellari)ga bo'linadi. Modellar iqtisodiyotning turli tomonlari (xususan, uning ishlab chiqarish- texnologik, ijtimoiy, hududiy tuzilmalari)ni va uning alohida qismlarini tadqiq qilish uchun moTjallanishi mumkin. Modellarni tadqiq qilinayotgan iqtisodiy jarayonlar va muammolar mazmuni bo'yicha tasniflashda butun iqtisodiyot modellari (makroiqtisodiy modellaf)m va uning quyi tizimlari — tarmoqlar, hududlar va hokazolarning modellari, ishlab chiqarish, iste'mol, daromadlarni shakllantirish va taqsimlash, mehnat resurslari, baholarni shakllantirish, moliyaviy aloqalar va shu kabilar modellarining majmualari {mikroiqtisodiy modellar)ni ajratib ko'rsatish mumkin. Tuzilmaviy modellar obyektlarning ichki tuzilishi, tarkibiy qismlari, ichki parametrlarini, ular orasidagi o'zaro bog'Hqliklarni ifodalaydi. Iqtisodiyot miqyosidagi tadqiqotlarda ko'proq tuzilmaviy modellar qo'llaniladi, chunki ular quyi tizimlarning o'zaro bog'Hqliklari rejalashtirish va boshqarish uchun katta ahamiyatga ega. O'ziga xos tuzilmaviy modellar sifatida tarmoqlararo aloqalar modellarini olish mumkin. Funktsional modellar iqtisodiy boshqarishda keng qo'llaniladi, bunda obyektning holati («chiqish»)ga «kirish»ni o'zgartirish yo'li bilan ta'sir ko'rsatiladi. Iste'molchilarning tovar-pul munosabatlari sharoitidagi xatti-harakatlari modeli bunga misol bo'la oladi. Aynan bir obyekt bir vaqtning o'zida ham tuzilmaviy, ham funktsional model bilan tasvirlanishi mumkin. Masalan, alohida tarmoq tizimini rejalashtirish uchun tuzilmaviy modeldan foydalaniladi, iqtisodiyot miqyosida esa har bir tarmoq funktsional model bilan ifodalanishi mumkin. Determinirlangan modellar model o'zgaruvchilari orasidagi qat'iy funktsional bog'lanishlar borligini nazarda tutadi. Stoxastik modellar tadqiq qilinayotgan ko'rsatkichlarga tasodifiy ta'sirlarning borligini e'tiborga oladi hamda ularni tasvirlash uchun ehtimollar nazariyasi va matematik statistikaning vositalaridan foydalanadi. Slatiк modellarda barcha bog'lanishlar vaqtning tayinli payti yoki davriga tegishlidir. Dinamik modellar iqtisodiy jarayonlarning vaqt bo'yicha o'zgarishini tavsiflaydi. Qaralayotgan vaqt davrining uzunligiga qarab prognozlash va rejalashtirishning qisqa muddatli (bir yilgacha), o'rta muddatli (5 yilgacha), uzoq muddatli (10-15 va undan ko'proq yilgacha) modellari farqlanadi. Iqtisodiy- matematik modellarda vaqtning o'zi yo uzluksiz, yo diskret ravishda o'zgarishi mumkin. Iqtisodiy jarayonlarning modellari matematik bogTanishlarning shakli bo'yicha juda xilma-xildir. Ayniqsa tahlil va hisoblashlar uchun eng qulay bo'lgan, shu tufayli keng tarqalgan chiziqli modellar sinfini ajratib ko'rsatish muhimdir. Chiziqli va chiziqsiz modellar orasidagi farqlar nafaqat matematik nuqtai nazardan, balki nazariy-iqtisodiy jihatdan ham muhimdir, chunki iqtisodiyotdagi ko'p bog'lanishlar aniq chiziqsiz tabiatga ega: ishlab chiqarish o'sganda resurslardan foydalanish samaradorligi, ishlab chiqarish ko'payganda yoki daromadlar o'sganda aholi talabi va iste'molining o'zgarishi va h.k. Iqtisodiyot modellari fazoviy omillar va shartlarni o'z ichiga olishiga qarab fazoviy va nuqtaviy modellar farqlanadi. Shunday qilib, iqtisodiyotda modellarning umumiy tasnifi o'ndan ortiq asosiy belgilarni o'z ichiga oladi. Iqtisodiy-matematik tadqiqotlarning rivojlanishi bilan qo'llanilayotgan modellarni tasniflash muammosi murakkablashib boraveradi. 1.3. Iqtisodiyotda modellashtirish bosqichlari Modellashtirish jarayonining asosiy bosqichlari turli sohalarda, shu jumladan, iqtisodiyotda ham o'ziga xos xususiyatlarga ega bo'ladi. Iqtisodiy-matematik modellashtirish bitta tsiklining bosqichlari ketma-ketligi va mazmunini tahlil qilaylik. Iqtisodiy muammoning qo'yilishi va uni sifat jihatdan tahlil qilish. Bu bosqich modellashtiriladigan obyektning eng muhim xususiyatlari va xossalarini ajratib, ularni ikkinchi darajalilaridan abstraktsiyalashni; obyektning tuzilmasi va uning elementlarini bog'lovchi asosiy bog'lanishlarni o'rganishni; obyektning holati va rivojlanishini tushuntiruvchi (hech bo'lmaganda dastlabki) gipotezalarni shakllantirishni o'z ichiga oladi. Yüklə 35,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|