ƏKBƏr n. NƏCƏF
Yüklə 0,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
45
yanına göndərərək ona təslim olmağı və Xarəzmşah adına xütbə oxutdurub, sikkə kəsdirməyi əmr edir. Xarəzmşahın bu təkliflərini qəbul edən Özbək, Aran və Azərbaycandakı hakimiyyətini qorusa da Əlaəddin Məhəmmədin vassalına çevrilir. 167
Atabəy Özbək bu tarixlərdə Xaçenə bir səfər təşkil etmiş və buradakı xristian türk əmirliyini özünə tabe etmişdir. Eyni zamanda sərhədlərdə qıpçaqların hücumlarının çoxalması səbəbilə Xarəzmşah Əlaəddin Məhəmmədə müraciət edən Özbəkin şikayətinə müqabil Xarəzmşah Gürcüstana bir elçi göndərmiş və qıpçaqlar bunun üzərinə hücumlarına son vermişdilər. 168
Monqolların Orta Asiya, Orta Şərq və Qafqaza birinci yürüşü gerçəkləşdi. Cəbə Noyon və Subeqetey Baqatırın 169 komandanlığı altında monqollar Xorasan və İraq- i Əcəmin torpaqlarından keçərək h. 617-ci ilin qışında (yanvar 1221) Təbrizə gəldilər. İbn əl-Əsirin şahidliyinə görə, bu vaxt Təbrizdə iqamət edən Özbək "hər zaman olduğu kimi gecə gündüz sərxoşluq edirdi". 170
Atabəy Özbək monqollara elçi göndərib barışıq imzalamağı təklif etdi. Monqollar Təbriz qarnizonlarındakı xarəzmlilərin onlara təslim edilməsini istədilər. Atabəy Özbək xarəzmlilərin bir hissəsini özü öldürtdü, qalanını da monqollara göndərdi. Bunun xaricində Özbək onlara təzminat olaraq pul, paltar və mal-qara da verdi. 171
Monqollar Təbrizdən keçərək Arana buradan da qıpçaqların əlindəki Kartli- Kaxetya ölkəsinə hərəkət etdilər. Zilqadə 617-ci ildə (1221) 20 minlik monqol ordusu Tiflis yaxınlığında 10 minlik qıpçaq ordusunu darmadağın etdi. 172
döyüşdə Arandakı atabəyin naibi Nəsirəddin Ağ-Quşun əmrindəki türkmən və köçəri türklərdən ibarət ordu da monqolların tərəfinə keçdilər. Qıpçaqlarda, abxazlardan, mesxetlərdən, oslardan, kartli və kaxetlərdən ibarət 60 min nəfərlik ordunun başında isə kral IV Georgi Laşa ilə İvane Qoluuzunoğlu dururdu. Ancaq meydana gələn döyüşdə qıpçaqlar darmadağın edildi. 173
Bu qalibiyyətdən sonra monqollar yenidən Azərbaycan qayıtdılar. Təbrizi təkrar mühasirəyə aldılar. Ancaq atabəyin Təbriz hakimi Şəmsəddin ət-Tuğrayi onlara bol miqdarda bəxşiş verərək şəhərdən uzaqlaşdırdı. Bunun üzərinə monqollar istiqamətlərini Marağaya çevirdilər. Bu vaxt Marağa, Atabəy Özbəyin oğlu Xamuşun arvadı Sülafə Xatunun iqtası hesab edilirdi. Ancaq Sülafə Xatun şəhəri müdafiə etməkdənsə, Marağanın alınmaz qalalarından biri hesab edilən və
167 Buniyatov, Qosudarstvo xorezmşaxov, s. 87; eyni müəl, Azərbaycan Atabəyləri, s. 110-111. 168 Bünyadov, Azərbaycan Atabəyləri, s. 111. 169 Bu komandanın adı Sübidey, Subatay, Sabutay Bahadır olaraq da yazılır. 170 İbn əl-Əsir, əl-Kamil, IX, s. 335 vəd. 171 İbn əl-Əsir, əl-Kamil, IX, s. 336; Bünyadov, Azərbaycan Atabəyləri, s. 112. 172 İbn əl-Əsir, əl-Kamil, IX, s. 336. 173 İbn əl-Əsir, əl-Kamil, IX, s. 336; Kirokos Qandjaketsi, İstoriya, s. 137-138; Vardan, İstoriya, s. 174- 175; Histoire de la Georgie, I, s. 488 vəd; Kırzıoğlu, Kıpçaqlar, s. 143. 46
bir vaxtlar Ağsunqurluların xəzinəsinin qorunduğu Ruin-Dej qalasında gizlənməyi tərcih etdi. Belə olan halda monqollar Marağanı mühasirə edib şəhəri ələ keçirdilər (4 səfər 618/30 mart 1221). Şəhərin haradasa bütün əhalisini qılıncdan keçirən monqollar, Marağanı tanınmaz hala gətirdilər. 174
Cebe və Subuqatey başçılığında monqollar əl-Cəzirə üzərindən Suriyaya qədər hərəkət etdilər. Daha sonra Eldənizlərə və İraq Səlcuqlularına uzun müddət paytaxtlıq edən Həmədana hücum etdilər. Həmədanı əllərinə keçirən monqollar şəhəri xarabaya çevirdikdən sonra yenidən Azərbaycana girdilər və bu dəfə Ərdəbili özlərinə hədəf seçdilər. Bu dövrdə Ərdəbil köhnə ehtişamını itirmiş, xüsusilə də qıpçaq-gürcülərin hücumundan sonra balaca bir şəhər halına gəlmişdir. Şəhəri dağıdan monqollar 175 yenidən Təbrizə gəldilər. Atabəy Özbək qalası Naxçıvana qaçdı. Təbriz şəhər hakimi Şəmsəddin ət-Tuğrayi isə monqollara hədiyyələr verərək şəhəri onların hücumundan qurtardı. Monqollar buradan Səraba yollandılar, Sərabda da Ərdəbildə etdiklərini təkrarlayan monqollar buradan Naxçıvana hərəkət etdilər. Naxçıvan kəndlərinin əhalisini öldürməyə başlayınca Atabəy Özbəyin oğlu Xamuş onların yanına gəlib üzrxahlıq etdi. Monqollar da onlara toxunulmazlıq əlaməti olaraq üzərində damqa olan ağacdan qayrılmış bayqu verdilər. 176
Monqollar buradan yenidən Ərdəbilə gəldilər. Buradan da Beyləqana hücum etdilər. Ramazan 618-ci ildə (19 oktyabr - 17 noyabr 1221) Beyləqanı ələ keçirən monqollar qışı Muğan ovasında keçirdikdən sonra şimal-qərb istiqamətində hərəkət edərək Tiflisə gəldilər. Burada Gürcüstanda qıpçaqlara hücum etdilər. Qag (Göy) ovasında meydana gələn döyüşdə qıpçaqlar 30 min əsgərlərini vuruşma meydanında ölü olaraq tərk edib qaçdılar. Kral IV Georgi Laşa ilə ordu başçısı İvane Qoluuzunoğlu canlarını güclə qurtara bildilər. Gürcü qaynaqlarının "Tatar və Muqal" adı verdiyi monqollar yenidən Kür sahillərinə gəlib Muğanda qışladılar.
174 İbn əl-Əsir, əl-Kamil, IX, s. 337. 175 Monqollar Ərdəbili mühasirə aldıqlarında orta əsrlərin məşhur İslam tarixçisi və coğrafiyaçısı Yaqut əl-Həməvi şəhəri tərk etmək üzrə idi. Buna görə də Ərdəbil haqqında geniş məlumat vermişdir. Yaqut Ərdəbilin monqol hücumu sırasında vəziyyətini belə təsvir etmişdir: "Mən şəhəri tərk etdikdən sonra Tatarlar buraya yaxınlaşıb əhalini qırmağa başladılar. Tatarlarla şəhər xalqı arasında döyüşlər cərəyan etdi; camaat düşmənə qarşı var gücüylə müqavimət edirdi. Hətta onlar şəhərə girmək istəyən Tatarları iki dəfə geri qovdular. Ancaq monqollar şəhərə üçüncü dəfə hücum etdilər. Xalqın isə dayanacaq gücü qalmamışdır. Buna görə Tatarlar güc bəla şəhərə girdilər. Müsəlmanların üzərinə hücum çəkən monqollar bir nəfəri də sağ buraxmayıb hamını doğradılar. Sadəcə, saxlanaraq gizlənənlər öz həyatlarını qurtara bildilər. Tatarlar şəhərdə böyük vəhşiliklər törətdilər və sonra da buranı tərk etdilər. Əhalisi öldürülmüş şəhər viranəyə qalmışdır. Qorxuducu bir mənzərə ortaya çıxmışdır". Yakut əl-Hamavi,
176
Fəzlullah Rəşidəddin bunu "payszu" olaraq yazır ki, bu "bayqu"nun Çincə oxunuşudur. Z.Bünyadov da "payszu" şəklində vermişdir. Bax. Raşid ed-Din, Sbornik letopisey, Perevod s persdskiy O.İ.Smirnovoy, Moskva-Leninqrad 1952, tom I, kniqa 2, s. 228; Bünyadov, Azərbaycan Atabəyləri, s. 114-115. Yüklə 0,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|