14
İkinci tip sosial kapitala isə cəmiyyətin ümumi rifahının artırılması ilə nəticələnən və insanlar arasında
əməkdaşlığı təşviq edən norma və dəyərlər aiddir. Bu baxımdan iqtisadi artıma pozitiv təsiri baxımından
sosial kapital dedikdə bu məqalədə məhz insanlar arasında “körpü” yaradan dəyərlər nəzərdə
tutulacaqdır.
Sosial kapitalın formalaşması haqqında müxtəlif fikirlər mövcuddur. Müəlliflərdən biri (Coleman,
1988) hesab edir ki, sosial kapital formalarının əksəriyyəti kiminsə iradəsindən asılı olmadan yaranır və
ya dağılır. Belə sosial kapital tipində “yaxşılığın qarşılığı” gözlənilmir, münasibətlər ortaq dəyər və
etibara əsaslanır. Onun fikrincə, inam hissinin dərin olduğu qrup digərindən çox uğura imza atır. O,
klassik iqtisadi nəzəriyyədəki “görünməz əl” prinsipi ilə sosial kapitalı eyniləşdirir. Digər tədqiqatçılar
qrupu isə hesab edir ki, sosial kapitalın yaranmasında dövlətin də müəyyən öhdəlikləri olmalıdır.
Fukuyama (2005) dövlətin əsas alətinin təhsil olduğunu vurğulayır. Onun fikrincə, təhsilin inkişafı həm
insan kapitalının, həm sosial kapitalın və ümumilikdə, bütün etik dəyərlərin inkişafının açarıdır.
Sosial kapital adətən aşağıdakılar əsasında qiymətləndirilir:
Formal və qeyri-formal strukturlara üzvlük. Belə strukturlara üzvlük zəruri partnyorların
axtarılmasını xeyli asanlaşdırır (Durlauf, Ferchamps, 2005). Putnam (1993) qeyd edir ki, İtaliyada
yerli idarəetmə orqanlarına muxtariyyət verilməsi nəticəsində olkənin şimal və cənubi əyalətləri
fərqli inkişaf səviyyələrinə malik olmuşdur. Lakin, şimali İtaliya daha çox sosial kapitala malik
idi. Belə ki, müxəlif formal və qeyri-formal qruplara və klublara üzvlük orada daha geniş
yayılmışdı;
İnam sosial kapitalın digər elementi kimi inkişaf baxımından mühüm əhəmiyyətə malikdir. Arrou
(1974) qeyd edir ki, iqtisadi agentlər arasında minimal inam səviyyəsi olmasa, heç bir iqtisadi
tranzaksiya baş verməz. İnam tranzaksiya xərclərini (kontraktın yerinə yetirilməsinə monitorinq,
cəzalandırma ilə bağlı xərclər) azaldaraq iqtisadi əməliyyatları asanlaşdırır;
Tolerantlıq (ətrafdakılara hörmət) dövlət institutlarının effektivliyini artırmaqla iqtisadi inkişafa
müsbət təsir edir. Belə ki, tolerantlığın yüksək olması: i) qanunlara riayət olunma səviyyəsini
artırır; ii) renta əldə etmək meylini azaldır; iii) əhalinin iqtisadi artımda iştirak səviyyəsi artır
(Tabellini, 2008).
Sosial kapital digər kapital növləri kimi uzunmüddətli aktivlərə malikdir. O, informasiya
axınlarına çıxışın artması, həmrəylik, kollektiv daxili əlaqələrin gücləndirilməsi vasitəsilə faydalılığı
artıra bilər. Sosial kapital tətbiq oluna biləndir (Coleman, 1988) və müxtəlif məqsədlər üçün istifadə
oluna bilir. Məsələn, dostluq münasibətləri informasiya axını və məsləhətlər formasında müşahidə
olunur. Bəzi hallarda sosial kapital hesabına fərdlər və ya qruplar arasında maliyyə problemləri həll
olunur, yaxud tranzaksiya xərcləri azalmaqla iqtisadi səmərəlilik artırıla bilir (Lazerson, 1995).
Qeyd edək ki, fiziki və insan kapitalı kimi, amma, maliyyə kapitalının əksinə olaraq sosial
kapitalın dəstəyə ehtiyacı var. Sosial əlaqələr mütəmadi yenilənməlidir ki, effektivliyini itirilməsin.
Lakin, bu yenilənmə fiziki kapitaldakı amortizasiya formasında deyil, insan kapitalındakı biliyin daim
artırılmasına oxşar meyarlarla həyata keçirilməlidir. Sosial kapital ictimai məhsuldur, kimlərsə ayrılıqda
ondan faydalanmamalıdırlar (Coleman, 1988).
Təcrübə göstərir ki, sosial kapitalın yaranması kimi onun dağılıb itməsi də çox uzun zaman tələb
edir. İkinci dünya müharibəsindən sonra Almaniyanın bütün fiziki kapitalının dağılmasına baxmayaraq,
15
Q
anunun
a
li
li
y
i
i
müharidən sonra ilk 15-20 il ərzində yüksək iqtisadi artıma nail olunmasının səbəbi kimi güclü sosial
kapital göstərilir.
Sosial kapital və iqtisadi artım arasında əlaqə çoxlu sayda empirik tədqiqatlar vasitəsilə
araşdırılmışdır. Məsələn, Putnam (Putnam, 1995) təsdiq edir ki, Amerikada sosial kapitalın əsas təsirləri
işsizliyin azalması, cinayət işlərinin sayının aşağı düşməsi, hökumətin effektivliyi kimi məsələlərdə
özünü göstərir. Putnam sosial kapital və iqtisadi artım arasında əlaqəni müsbət qiymətləndirir.
Whiteley (2000) bu əlaqəyə neoklassik artım modeli çərçivəsində baxmışdır. 34 ölkə üçün
qurulmuş modelin nəticəsinə görə sosial kapital iqtisadi artıma müsbət təsir edir və müəyyən edilmişdir
ki, qeyri-formal institutların əhatə dairəsinin geniş olduğu cəmiyyətlərdə texnoloji dəyişikliklərin
yayılması üçün sağlam mühit olur.
Knack və Keefer (Keefer, 1997) iqtisadi artım ilə inam, vətəndaş birliyi arasındakı münasibətləri
araşdırmışdır. Tədqiqatçılar əsaslandırmışlar ki, inam və vətəndaş əməkdaşlığının yüksək olduğu
cəmiyyətlərdə gəlir bərabərliyi, qanunların aliliyi təmin olunur.
2. İ
nstitutların ölçülməsi və empirik müşahidələr
Makroiqtisadi dəyişənlərdən fərqli olaraq, institutların inkişaf səviyyəsinin ölçülməsi üzrə
universal metodologiya mövcud deyildir. Lakin, Dünya Bankının apardığı araşdırmalarda institusional
inkişafın 5 göstərici üzrə qiymətləndirilməsinə rast gəlinir: ı) korrupsiyaya nəzarət; ıı) qanunun aliliyi;
ııı) dövlətin effektivliyi; ıv) tənzimləmənin keyfiyyəti və v) hesabatlılıq. Bu göstəricilər [-2.5, 2.5]
intervalında dəyişir.
Bu interval institusional keyfiyyət baxımından aşağı gəlirli və yüksək gəlirli ölkələr arasında
böyük fərqin mövcud olmasını göstərir. Belə ki, qanunun aliliyi göstəricisi ən aşağı göstəriciyə malik
olan Əfqanıstanda (-2.01) adambaşına ÜDM-in həcmi analoji göstərici üzrə ən yüksək paya malik olan
Norveçdən (1.96) dəfələrlə aşağıdır. Dünya üzrə aparılan tədqiqatlar göstərir ki, qanunun aliliyi
indeksinin 1 vahid artımı iqtisadi artımı 0.8% bəndi artırır (Qrafik 1).
2,50
2,00
1,50
1,00
0,50
0,00
-0,50
-1,00
-1,50
-2,00
-2,50
Qrafik 1. Qanunun aliliyi və adambaşına ÜDM
Adambaşına düşən ÜDM
0
20000
40000
60000
80000
100000
Mənbə: Dünya Bankı
Dostları ilə paylaş: |