Ə liyev İlham Yaylaqalı oğlu 1968-ci il aprel ayının

hökmdar  Qurani-Kərimi  Azərbaycan  türkcəsinə 
çevirtmiş,  dövrün  görkəmli  elm  adamı  Əbu  Bəkr 
əl-Tehraniyə  "Kitabi-Diyarbəkriyyə"  adlı  Oğuz- 
namə yazdırmışdı.
İlluım Əliyev
_____________________________________________
m
Qafqazda imperiyalar va erm m ilarin Azarbaycan ərazilərinə köçüriilmasi
ŞİRVANŞAHLAR DÖVLƏTİ
Bizim 
də 
apardığımız  tarixi 
araşdırmalar  za- 
man  aydın  olub 
ki, 
Şərqdə 
ən 
qüdrətli 
dövlət- 
lərdən  olmuş  Şir- 
vanşahlar  dövlə- 
tinin  əsası  təqri- 
bən  520-ci  ildə 
Şabran  və  Gilgil 
çayları 
hövzə- 
sində  Sasani  hökmdarı  birinci Xosrov tərəfindən 
qoyulub.  Ərazisi  şərqdə  Dərbənd  də  daxil 
olmaqla  Kür  çayı  və  Xəzər  dənizi  sahillərini, 
qərbdə  Şəki  və  Qarabağı  eləcə  də,  Beyləqanı 
əhatə  etmişdir.  Paytaxtı  Şərqin  ən  böyük  sənət- 
karlıq  və  ticarət,  elm  məkəzlərindən  hesab  olu- 
nan  Şamaxı  şəhəri  olmuşdur.  Ərəb  xilafətinin 
işğalı  dövründə  Şirvanşahlar  defak-to  müstəqil 
siyasət  yeritmiş  və  bəzən  xırda  xanlıqların  Şir- 
vanşahlara  birləşdirilməsi  fəaliyyəti  göstərmiş- 
dir.  861 -ci  ildə  Şirvanşahlar  dövlətinin  müstəqil- 
liyinin  əsasını  qoymuş  Məzyədilər  (bu  sülalə 
bəzi  tarixi  mənbələrdə  Şeybanilər  və  Yezidilər 
də  adlanır)  sülaləsinin  nümayəndəsi  Heysam 
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------  
33
 
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------

---

İUuım Əliyev
İbn  Xalidin  şahlığı  dövründə  Qəbələ,  Bərdə 
daha  sonra  isə  (981-983)  Şabran  Şirvanşahlara 
birləşdirilmişdir.  988-ci  ildə  isə  Dərbənd  Şirvan- 
şahlar  dövlətinin  ərazisinə  daxil  edilmişdir.  Şir- 
vanşahlar  dövlətinin  ilk  şahı  Məzyədilər,  sonun- 
cusu  isə  Şahrux  İbn  Fərrux  Yəsar  (1535-1538) 
olub.  Ümumilikdə,  1000  illik  mövcudluğu  dönə- 
mində  Şirvanşahlar  dövlətinə  Məziyədilər  (861- 
1027),  Kərsanilər  (1027-1382)  və  Dərbəndilər 
(1382-1538)  rəhbərlik etmişlər.
ATƏBƏYLƏR DÖVLƏTİ
Atəbəylər  dövlə- 
tinin  əsasını  Şəmsəd- 
din  Eldəniz qoyub.  Bu 
həmin  Eldənizdir  ki, 
uşaqlıqda 
qul 
kimi 
satılmış  və  tale  yazısı 
olaraq,  o,  Səlcuqların 
iqamətgahına 
gətiril- 
mişdir.  Bilikli  və  sa- 
vadlı  olması,  yüksək 
ağlı  və  zakası  ilə  Səl- 
cuqların  hörmətini  qa- 
zanan  Eldəniz  bunun 
nəticəsi  olaraq,  Səlcuq sultanı  ikinci  Toğrul  onu
özünə  məsləhətçi  təyin  etmişdir.  1136-cı  ildə
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------  
34
 
--------------------------- ---------------
Qafqazda imperiyalar və e m w n ih rin  Azərbaycun ərazilərinə k ö ç ü riiln m i
Şəmsəddin  Eldəniz  Azərbaycanın  cənub  vilayə- 
tinin  hakimi  təyin  olunur.  İkinci  Toğrulun  ölü- 
mündən  sonra  onun  dul  qalan  arvadı  Mömünə 
Xatunla  Şəmsəddin  Eldənizin  evlənməsindən 
sonra,  o,  Aran  hakimi  təyin  olunur.  Məhz  bu- 
nunla  da  Eldənizlər-Atabəylər  dövlətinin  əsası 
qoyulmuşdur.  Atabəylər  dövləti  Dərbənddən 
Bəsrə  köhfəzinə,  Aran,  İraq,  Gilan  Həmadan  və 
İsfahana  qədər  əhatə  etmişdir.  90  illik  möv- 
cudluğu  dövüründə  Atabəylər  hakimiyyəti  Azər- 
baycanın  çiçəklənmə  dövrü  hesab  olunurdu. 
Atabəylər  dövlətinin  paytaxt,  Gəncə,  Naxçıvan, 
bir qədər sonra  isə Təbriz şəhərləri  olmuşdur.
Şəmsəddin  Eldəniz  (1136-1175),  Məhəm- 
məd  Cahan  Pəhləvan  (1175-1186),  Qızıl  Arslan 
(1186-1191),  Əbu  Bəkr (1191-1210) və Özbəyin 
(1210-1225)  hakimiyyətləri  dövründə  Atabəylər 
dövlətində  ticarət  inkişaf  etmiş,  şəhərlər  abad- 
laşmış,  əhalinin  yaşayış  səviyyəsi  yaxşılaşmış- 
dır.
35

---

İlhanı Əliyev
1191-ci  ildə  Qızıl  Pəhləvanın  su-qəsd  nəti- 
cəsində  öldürülməsindən  sonra  hakimiyyət  Ca- 
han  Pəhləvanın  oğulları  Əbu  Bəkr  ilə  Əmir  Əm- 
ran  arasında  bölünür.  Amma  qardaşlar arasında 
vahid  hakimiyyətə  yiyələnmək  uğurunda  müba- 
rizə  getmişdir  ki,  bu  mübarizədə  dövlətin  zəif- 
lənməsinə  təkan  olmuşdur.  Aparılan  mübarizə 
Əbu  Bəkrin  qələbəsi  ilə  nəticələnsə  də  dövlət 
daxilində  yaranan  çatların  qarşısını  almaq  müm- 
kün  olmamışdır.  Əbu  Bəkrin  ölümündən  sonra 
hakimiyyətə  gələn  Əbu  Özbək  tənəzzüldə  olan 
dövlətin  qarşısını  ala  bilməmişdir.  Belə  ağır  dö- 
nəmdə  Atabəylər  dövlətinə  yenidən  hücum 
edən  Xarəzmşah  Cəlalədin  90  illik  Eldənizlər 
dövlətinə son qoymuşdur.
Qafqazda imperiyalar və ernw nibrin Azərbaycatı ərazilərinə köçürülməsi
SƏFƏVİ DÖVLƏTİ
XV 
əsrin  sonu  - 
XVI  əsrin  əvvəllərində 
Azərbaycan  dövlətçili- 
yi  özünün  tarixi  təka- 
mülündə  yeni  mərhə- 
ləyə 
qədəm 
qoydu.
Uzun  Həsənin  nəvəsi
görkəmli  dövlət  xadimi 
Şah 
İsmayıl 
Xətai 
(1501-1524)  babasının 
başladığı  işi  başa  çat- 
dırdı, 
şimallı-cənublu 
bütün  Azərbaycan  torpaqlarını  öz  hakimiyyəti 
altında  birləşdirə  bildi. 
Paytaxtı  Təbriz  şəhəri 
olan 
vahid, 
mərkəzləşdirilmiş Azərbaycan
dövləti -  Səfəvi  dövləti  meydana gəldi.  Səfəvilə-
rin  hakimiyyəti  dövründə  Azərbaycanın  dövlət 
idarəçiliyi  mədəniyyəti  daha  da  yüksəldi.  Azər- 
baycan  (türk)  dili  dövlət  dilinə  çevrildi.  Şah  İs- 
mayıl,  Şah  Təhmasib,  Şah  Abbas  və  digər  Sə- 
fəvi  hökmdarlarının  həyata  keçirdikləri  uğurlu 
islahatlar,  daxili  və  xarici  siyasət  nəticəsində 
Səfəvi  dövləti  Yaxın  və  Orta  Şərqin  ən  qüdrətli 
imperiyalarından  birinə çevrildi.

---