Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 5,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
30
obyektlər arasında fərq qoymaq üçün etibarlı, düzgün ölçü varmı? Reallıqla müqayisədə canlılığın cüziliyi və xəyali seyrin aydınlığına istinad etmək heç bir diqqətə layiq deyil, ona görə ki, heç kim indiyədək müqayisə üçün onları bilavasitə bir-biri ilə müqayisə etməmişdir, yalnız yuxunun xatirələrini mövcud gerçəkliklə müqayisə etmək olardı. Kant məsələni belə həll edir: «Təsəvvürlərin qarşılıqlı əlaqəsi səbəbiyyət qanununa görə, həyatı yuxudan fərqləndirir». Lakin yuxuda da tək-tək təsadüf edilən hər şey əsas qanununa görə, onun bütün formalarında bir-biri ilə əlaqədardır və bu rabitə yalnız həyat və yuxu arasında, ayrı-ayrı yuxular arasında qırılır. Bununla əlaqədar Kantın cavabı belə səslənirdi: uzun yuxu (həyat) əsas qanununa görə, fasiləsiz bağlılıqla fərqlənir, lakin o, qısa röyalarla bağlı deyil, hərçənd onlardan hər biri özü-özlüyündə elə həmin bağlılığa malikdir; beləliklə, sonuncu və birinci arasında bu körpü dağılmışdır, onları elə bu əlamətə görə də fərqləndirirlər. Lakin nəsə yuxuya girib, yaxud həqiqətən baş veribmi meyarı ilə tədqiqat aparmaq olduqca çətin olardı və çox vaxt mümkün də deyil: axı biz yaşadığımız hər bir hadisə və bu dəqiqə arasında səbəb əlaqəsini bənd-bənd izləmək qüdrətində deyilik, lakin bu əsasda hələ iddia etmirik ki, belə hadisəni yuxuda görmüşük. Buna görə gerçək həyatda yuxunu reallıqdan fərqləndirmək üçün artıq bu növ tədqiqatlardan istifadə edilmir. Bunun üçün yeganə düzgün ölçü heç nə yox, sırf oyanma meyarıdır: sonuncu müstəqim şəkildə və hiss olunan dərəcədə yuxuya girən hadisələrlə real hadisələr arasında səbəb əlaqəsini pozur. Bunun gözəl təsdiqini biz Hobbsun «Leviafan»ın 2-ci fəslində etdiyi iradda görürük: biz oyandıqda belə çox asanlıqla yuxunu gerçəklik kimi qəbul edirik.
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
31
Əgər pallı-paltarlı qəfil yuxuya getmişiksə, ələlxüsus, bütün fikrimiz-zikrimizi oyaqlıqda olduğu kimi, yuxuda da hansısa tədbir və ya fikir, düşüncə məşğul edibsə, bu halda biz oyanışı yuxuya getmək qədər az hiss edirik: yuxu gerçəkliklə qovuşur və onunla qarışır. Belə olan təqdirdə yalnız Kantın meyarını tətbiq etmək qalır; əgər sonra da, çox vaxt belə də olur, hazırkı ilə səbəb əlaqəsi və ya onun yoxluğu tam aydınlaşmazsa, məlum hadisənin yuxu olması və ya ayrılıqda baş verməsi məsələsi həmişəlik həll edilməmiş qalacaqdır. Burada həqiqətən bizim qarşımızda həyat və yuxu arasında sıx qohumluq açıq-aşkar özünü büruzə verir. Bir çox dahi mütəfəkkirlər onu dərk edib fikir söylədikləri halda, biz niyə onu qəbul etməkdən utanmalıyıq? Vedalar və Puranalar Mayya hüceyrəsi adlandırdıqları gerçək aləmi bütünlüklə dərk etmək üçün yuxudan münasib müqayisə tapmamış, onu başqalarından tez-tez dilə gətirmişlər. Platon dəfələrlə demişdir ki, insanlar yalnız yuxuda yaşayır və yalnız filosof ayıqlığa can atır. Pindar (P. 135) deyir: insan – kölgənin yuxusudur. Sofoklun fikrincə: Yerin bəslədiyi hər şey, yüngül kabus və boş kölgədən savayı bir şey deyil. 2 (Ayaks, 135) Onunla yanaşı daha ləyaqətli Şekspir çıxış edir: Biz də yuxu kimi yaranmışıq, həyatın qısa günləri yuxu ilə əhatə olunub. (Fırtına, IV, 1). www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
32
Nəhayət, Kalderon bu dünyagörüşünə o qədər aludə olmuşdu ki, onu özünün «Həyat-yuxudur» 3 adlı bir növ metafizik dramında izhar etmək istəmişdir. Şairlərdən gətirilən bu bol sitatlardan sonra mənə də müqayisə işlətməyə yəqin ki, icazə verilər. Həyat və yuxu - eyni
gerçək həyat adlanır. Bizim mütaliəmizin adi müddəti (gün) başa çatıb, istirahət vaxtı çatdıqda, biz çox vaxt fərəhlə kitabı səhifələməkdə davam edir, nizamsız və rabitəsiz şəkildə onun gah bu, gah da digər, çox vaxt isə artıq oxunmuş, bəzən isə naməlum, lakin həmişə eyni kitabın səhifəsini açırıq. Bu cür əlahiddə oxunmuş səhifə həqiqətən mütəmadi mütaliə ilə rabitədən kənardadır, lakin bu səbəbdən heç də ondan geri qalmır: axı məqsədli ardıcıl mütaliə də qəfil başlanır və sona yetir, bu səbəbdən onun özündə də ayrıca səhifə, lakin böyük həcmdə, görmək lazımdır. Beləliklə, ayrı-ayrı yuxular gerçək həyatdan onun canına daim işləyən təcrübənin ümumi əlaqəsinə daxil olmaması ilə fərqlənsə də, hərçənd oyanma bu fərqin mövcudluğuna dəlalət etsə də, məhz təcrübənin əlaqəsinin özü gerçək həyata onun forması kimi məxsusdur və yuxu öz növbəsində daxili əlaqəsini ona qarşı qoyur. Əgər onları qiymətləndirərkən, həyatın və yuxunun hüdudlarından kənar nöqteyi-nəzəri tutsaq, biz onların mahiyyətində müəyyən fərq tapmayacaq və şairlərlə birlikdə etiraf etməli olacağıq ki, həyat – uzun yuxudur. Əgər biz xarici aləmin reallığı məsələsini bu, tamamilə müstəqil empirik mənbəyindən onun mücərrəd mənşəyinə Yüklə 5,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|