Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 5,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
42
yanılmadır. Bütün bunların müfəssəl izahını mənim görmə qabiliyyəti və rənglər haqqında traktatımda tapmaq olar. Görüntü o vaxt yaranır ki, eyni bir təsir iki tamamilə müxtəlif səbəbdən doğur, onlardan biri tez-tez, digəri isə nadir hallarda təsir edir: idrak burada iki səbəbdən hansının təsir etdiyini (çünki təsir tam eynidir) ayırd etmək üçün məlumata malik olmadığından, həmin adi səbəbi nəzərdə tutur və o, reflektiv, diskursiv yox, lakin birbaşa şəkildə və bilavasitə təsir etdiyi üçün, həmin yanlış səbəb gözümüz önündə seyr edilən obyekt kimi görünür, yanlış görünüş də elə budur. Əgər hiss orqanları qeyri-normal vəziyyətə gətirilibsə, bu yolla ikili görünüş və ikili lamisə necə yaranır – mən bunu göstərilən yerdə aydınlaşdırdım və seyrin yalnız dərrakə vasitəsilə və dərrakə üçün mövcud olduğunun təkzibedilməz sübutunu verdim. Belə əqli yanlışlıq və ya görüntüsə digər misallar– suya batmış çubuq, o, sınmış kimi görünür; kürəşəkilli aynalarda təsvir,- səthi qabarıqdırsa, bir qədər ondan arxada, səthi batıqdırsa, qabaqda görünür. Ayın zenitdə yox, üfüqdə zahirən böyük həcmi də bura aiddir. Bu isə qətiyyən optik hadisə deyildir, ona görə ki, mikrometrin göstərdiyi kimi, göz ayı zenitdə üfüqə nisbətən bir qədər böyük görmə bucağı ilə qəbul edir, lakin üfüqdə ay və ulduz parıltısının zəifləmə səbəbini ayın və bütün ulduzların onu və eləcə də Yerdəki əşyaları hava perspektivi ilə ölçərkən olduqca uzaq olmasında görən zəka, buna görə üfüqdə Ayı zenitə nisbətən daha böyük, üfüqün göy qübbəsini isə daha açıq, yəni yastılanmış qəbul edir. Hava perspektivinə əsasən bu yanlış ölçmə bizi məcbur edir ki, ancaq zirvələri görünən təmiz, şəffaf havada qərar tutan, çox uca www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
43
dağları yüksəkliklərinə rəğmən həqiqətdə olduğundan daha yaxın sayaq,- Sallanşdan baxdıqda Monblan belə görünir. Bütün bu aldadıcı təzahürlər bilavasitə gözümüzün qarşısındadır və onu ağlın heç bir mühakiməsi ilə aradan qaldırmaq olmaz. Ağıl yalnız yanlışlıqdan, yəni həqiqəti ona qarşı qoymaqla kifayət qədər əsası olmayan mühakimələrdən qoruya bilər, məsələn, şüur in abstracto etiraf edə bilər ki, Ay və ulduz parıltısının zəifləməsinə səbəb böyük uzaqlıq yox, üfüqdə havanın böyük sıxlığıdır, görüntü isə misal gətirilən bütün hallarda, hər hansı mücərrəd idraka rəğmən sarsılmaz qalır, çünki dərrakə dərketmə qabiliyyətindən olduğu kimi zəkadan da bütünlüklə və kəskin şəkildə ayrılmışdır, bu qabiliyyət yalnız insanda birləşir, ancaq onun özündən də dərrakə öz-özlüyündə zəkalı deyil. Şüur həmişə yalnız bilə bilər, zəkanın təsirindən asılı olmayaraq dərrakəyə yalnız seyr etmək qalır.
§ 7 İndiyədək nəzərdən keçirilənlərlə əlaqədar aşağıdakıları da qeyd etmək lazımdır. Biz öz təhlilimizdə obyektə və subyektə yox, təsəvvürə əsaslanırdıq. Belə ki, sonuncunun məzmununda hər ikisi var və hər ikisi nəzərdə tutulur, obyekt və subyektə parçalanma onun birinci, ən ümumi və mühüm formasıdır. Buna görə biz onu özlüyündə olduğu kimi hər şeydən əvvəl nəzərdən keçirdik, sonra isə (əsas sayda giriş traktatına istinad edərək) digər, ona tabe formaları – yalnız obyektə xas zaman, məkan,
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
44
səbəbiyyəti araşdırdıq: lakin onlar özlüyündə onun üçün, obyekt isə, öz növbəsində özlüyündə subyekt üçün əhəmiyyət kəsb etdiyinə görə onları subyektdə də tapmaq olar, yəni a priori olaraq dərk edilə bilərlər və bu mənada onlara hər ikisinin ümumi sərhədi kimi baxmaq olar. Onların hamısı isə ümumi ifadəyə– əsas qanununa müncər edilə bilər. Giriş traktatında müfəssəl surətdə bu məsələyə toxunmuşam. Belə üsul bizim nəzər nöqtəmizi indiyədək təklif edilən filosoflarımızdan tamamilə fərqləndirir. Onların hamısı ya obyektdən, ya da subyektdən çıxış edir və beləliklə, birini digərindəki kimi izah etməyə çalışır və bu zaman əsas qanununa istinad edirdilər: biz isə, əksinə, obyekt və subyekt arasındakı münasibəti sonuncunun hakimiyyətindən azad edir, yalnız obyekti bu qanunun hökmü altına veririk. Doğrudur, etiraf edə bilərlər ki, bizim günlərdə yaranmış və geniş yayılmış eyniyyət fəlsəfəsi göstərilən alternativdən qaçmışdır, çünki o, özünün əsl çıxış nöqtəsi kimi nə obyekti, nə də subyekti qəbul edir, nəsə üçüncü bir şeyi əqli seyrlə dərk olunan mütləqi qəbul edir, o isə nə obyektdir, nə də
subyekt, lakin
hər ikisinin təfavütsüzlüyüdür 7 . Hərçənd ki, mən hər hansı «əqli seyrdən» tam xali olduğum üçün, bu möhtərəm təfavütsüzlük və mütləq haqqında mülahizə yürütmək istəməsəm də, hər halda hamıya, o cümlədən biz naşılara da məlum olan «əqli seyr edənlər»in protokollarına istinad edərək, qeyd etməliyəm ki, bu fəlsəfə də iki səhvin adı çəkilən alternativindən istisna edilə bilməz. Zira, subyekt və obyektin eyniyyəti onda təsəvvürə gəlmir, intellektual şəkildə seyr edilməsinə və ona nüfuz etmək yolu ilə əldə olunmasına baxmayaraq, o, bu iki səhvdən qaçmır, əksinə Yüklə 5,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|