Downloaded from KitabYurdu org
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
80
aləmində hər şey “axır”, heç nə əbədi deyil. Bu aləmdə şeylər vücuda gəlir və ölüb gedir. O biri tərəf isə ideyalar aləmidi, ağıl gücünə onun haqqında həqiqi bilik əldə edə bilərik. Bu ideyalar aləmi hislərlə qavranıla bilməz, axı ideyalar (yaxud formalar) əbədi və dəyişməzdi. Amma bu hələ hamısı deyil, BİTMƏDİ, Sofi! Platon həmçinin inanırdı ki, ruh bədəndə məskunlaşmazdan əvvəl mövcud olur. (Başqa peçenye qəlibləri ilə birlikdə şkafın gözündə.) Ruh insan bədənində oyanan kimi bütün gözəl ideyaları unudur. Hər şey sonra başlanır. Əslində xarüquladə proses baş verir. İnsan təbiətdə cürbəcür formalar kəşf etməyə başlayandan qeyri-müəyyən yaddaş onun ruhunu silir. O bir at görür, amma qeyri- mükəmməl bir at. (Adamşəkilli peçenye kimi, qəlibdən çıxmış at!) Onu görmək kifayətdi ki, ruhda bir vaxt ideyalar aləmində ikən gördüyü o mükəmməl at haqda xatirə oyansın. Və bu zaman ruhu həqiqi səltənətinə dönmək üçün həsrət bürüyür. Platon bu həsrəti “eros” adlandırır, bununsa mənası sevgidir. Buna görə də ruh - “öz həqiqi mənbəyinə dönmək üçün bir ca- natma” təcrübəsidi. Bədən və hisslər aləmi qeyri-mükəmməl və qeyri-mühümdü. Ruh sevgi qanadlarında ideyalar aləminə uçmağa can atır. O, bədən zəncirlərindən qurtulmaq üçün təşnədi. Qoy tez vurğulayım ki, Platona görə, həyatın ideal gedişi ruhların azad olaraq ideyalar aləminə doğru səyahətə başlamasıdı. Onlar bir at və başqa at görürlər. Lakin onlar bu atlardan hansının yalnız zəif imitasiya olduğunu heç vaxt görmürlər. (Onlar mətbəxə yüyürürlər, qarınlarını adamşəkilli peçenyelərlə doldururlar, əslində haradan gəldiklərini fikirlərindən çıxarırlar.) Platonun bu təsviri - filosof yoludu. Onun fəlsəfəsi fəlsəfi təcrübənin təsviri kimi oxuna bilər. Sofi, bir kölgə görəndə səndə elə bir təsəvvür yaranır ki, kölgəni salan nə isə bir şey var. Bir heyvan kölgəsi görürsən. Fikirləşirsən ki, yəqin bu atdı, amma tam əmin deyilsən. Ona görə də başını arxaya çevirirsən və atın özünü görürsən, əsl atın cizgiləri dumanlı kölgə-atın cizgilərindən daha gözəldi. Platon inanırdı ki, bütün təbiət fenomenləri beləcə əbədi formaların, yaxud downloaded from KitabYurdu.org
81
ideyaların kölgələridi. Bir çox insanlar həyatlarını kölgələrlə məşğul olaraq keçirirlər, bunların nəyin kölgələri olduğuna əhəmiyyət vermirlər. Kölgələri gerçək sanırlar. Beləcə, öz ruhlarının ölməzliyi ağıllarının ucundan da keçmir. Qaranlıq mağaradan kənarda Platon bunu illüstrə etmək üçün bir mifi, Mağara mifini misal çəkir. Həmin mifi öz sözlərimlə nəql edəcəyəm. Fərz et ki, bir qrup adam dərin bir mağarada yaşayır. Arxalarını mağaranın girişinə çevirərək əyləşiblər, boyunları, əlləri-ayaqları zəncirlənib, ona görə də yalnız mağaranın arxa divarına baxa bilirlər. Onların arxasında hündür divar var və həmin divarın arxasından insanabənzər varlıqlar keçir, divarda müxtəlif surətlər oynaşır. Bu surətlərin arxasında ocaq olduğundan, onların titrəşən kölgələri mağaranın arxa divarına düşür. Beləcə, mağaradakı insanlar yalnız bu kölgə oyununu görə bilirlər. Onlar doğulandan bu vəziyyətdə oturublar, buna görə də hər şeyin elə bu kölgələr olduğunu zənn edirlər. İndi təsəvvür elə ki, bu mağara sakinlərindən biri zəncirlərini qırmaq istəyir. Onun özünə verdiyi ilk sual bu olacaq ki, mağara divarında bütün bu kölgələr haradan əmələ gəlir? Səncə, o, divarın o biri tərəfini görsə, nə olacaq? Əvvəlcə gün işığından, sonra onun parlaqlığından gözləri qamaşacaq, axı indiyədək gördüyü yalnız kölgələr olub. Əgər divara dırmaşıb dışarı çıxa, ocağı keçib əsl dünyaya daxil ola bilsə, gözləri daha da qamaşacaq. Gözlərini ovduqdan sonra ətrafındakı gözəllikdən heyrətə gələcək. Əvvəlcə rəngləri və aydın formaları görəcək, sonra mağarada quru kölgələrini gördüyü heyvanları və gülləri. Lakin yenə də bütün bu heyvanların və güllərin necə əmələ gəldiyini soruşacaq özündən. Sonra göydə günəşi görəcək və ocaq kölgələri görünən etdiyi kimi, bu güllərə, heyvanlara da həyatı Günəşin verdiyini anlayacaq. Şad olmuş mağara sakini indi uzaqlara gedib yeni tapdığı azadlığından zövq ala bilər. Amma o, mağarada qalmış yoldaşlarını xatırlayır. Geri qayıdır. Mağara sakinlərini inandırmağa çalışır ki, downloaded from KitabYurdu.org
82
divarlardakı titrək kölgələr “əsl” şeylərin surətləridir. Fəqət ona heç kim inanmır. Onlar mağara divarına baxırlar və gördüklərinin hər şey olduğunu düşünürlər. Axırda bu adamı öldürürlər. Platon Mağara mifi ilə bütün təbiət fenomenlərinin arxasındakı, kölgə ideyalardan həqiqi ideyalara gedən filosoflar yolunu göstərməyə çalışırdı. “Mağara sakinlərinin” qəbul olunmuş ideyalarını narahat etdiyinə və həqiqi dərketmə yolunu işıqlandırmağa çalışdığına görə öldürdükləri adamı isə Sokratın prototipi kimi nəzərdə tutmuş ola bilərdi. Mağara mifi Sokratın cəsarətini və onun pedaqoji məsuliyyətini də təsvir edirdi. Platonun mövqeyi budu ki, qaranlıq mağara ilə ətrafındakı dünya arasındakı əlaqə - şeylər aləmi ilə ideyalar aləmi arasındakı əlaqəyə müvafiqdi. O, şeylər aləminin qaranlıq və sıxıcı olduğunu demir, söyləyirdi ki, bura ideyalar aləminin parlaqlığı və gözəlliyi ilə müqayisədə qaranlıqdı. Heç gözəl bir mənzərə rəsmi də qaranlıq, kədərli və sıxıcı deyil. Lakin bu, vur-tut rəsmdi.
Fəlsəfi dövlət Mağara mifi Sokratın “Respublika” dialoqunda yer alıb. Bu dialoqda Platon həm də “ideal dövlət” mənzərəsini təsvir edib, bu, xəyali, ideal, utopik adlandıra biləcəyimiz bir dövlətdi. Qısaca desək, Platon dövləti filosofların idarə etməsinin düzgünlüyünə inanırdı. Bunun izahını verərkən insan bədəninin quruluşuna əsaslanırdı. Platona görə, insan bədəni üç hissədən ibarətdi: baş, döş qəfəsi və qarın. Bunların hər birinə ruhun bir qabiliyyəti uyğun gəlir. Zəka başa aiddi, iradə döş qəfəsinə, iştaha isə qarına. Bu ruhi qabiliyyətlərin hər birinin öz idealı və ya “şərəfi” var. Zəka müdrikliyə çatmağa can atır, iradə cəsarətə, iştaha isə elə tənzimlənməlidi ki, nəfs gözlənsin. Yalnız bədənin bu üç hissəsi birlikdə vahid fəaliyyət göstərəndə biz harmonik, yaxud fəzilətli insana nail oluruq. Məktəbdə uşaq öncə iştahasını idarə etməyi, sonra cəsarətini inkişaf etdirməyi öyrənməlidi, sonda isə zəka onu müdrikliyə aparıb çıxarır. downloaded from KitabYurdu.org
Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|