Downloaded from KitabYurdu org
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
77
yenidən onları qarşına qoyub at düzəltməlisən. Sənin bunu edə bilməyinə səbəb fikrində atın necə olmasını sənə göstərən rəsmin olmasıdı. Leqo at - atdan ata dəyişməz qalan at modelindən yaradılır. Sən əlli eyni adamşəkilli peçenyeni necə bişirərdin? Gəl fərz edək ki, sən yad planetdən gəlmisən və əvvəllər heç vaxt çörəkçi, şirniyyatçı görməmisən. Qəşəng bir çörəkçi mətbəxinə düşürsən, orada gözünə əlli eyni cür, adam formasında bişmiş peçenye sataşır. Təsəvvür edirəm, onların necə də bir-birinə oxşaması səni təəccübləndirir. Ola bilər ki, bu adamcıqlardan birinin qolu yoxdu, birinin başından bir az qopub, üçüncüsünün qarnında gülməli bir yumru var. Amma yaxşıca fikirləşəndən sonra sən hər halda nəticə çıxaracaqsan ki, bütün bu adamcıqlara bir ümumi cəhət xasdı. Onlar mükəmməl olmasa da, sən şübhələnəcəksən ki, onların ümumi bir mənşəyi var. Başa düşəcəksən ki, bütün bunlar eyni bir qəlibdə hazırlanıb. Maraqlısı isə odur ki, Sofi, sən indi o qəlibi görmək fikrinə düşəcəksən. Çünki aydındı ki, qəlibin özü qüsursuzdu və müəyyən mənada, bu qüsurlu surətlərə nisbətdə daha gözəldi. Özün üçün bu problemi həll etdinsə, demək, sən də eynilə Platon kimi fəlsəfi çözümə gəlib çatdın. Eynilə “yad planetdən gəlmiş” bir çox filosoflar kimi. (O, dovşanın xəzində tüklərdən birinin lap ucuna gəlib dayanmışdı.) Bütün təbii fenomenlərin necə də bənzər olduqlarından heyrətə düşmüşdü və belə bir yekun çıxarmışdı ki, ətrafımızda gördüyümüz hər şeyin arxasında məhdud sayda formalar mövcuddu. Platon bu formaları “ideyalar” adlandırmışdı. Hər bir atın, donuzun, yaxud insanın arxasında “ideya at”, “ideya donuz” və “ideya insan” var. (Haqqında danışdığıız şirniyyatçının da beləcə, donuz, at şəklində peçenyelər düzəltmək üçün qəlibi var. Axı hər bir özünə hörmət edən şirniyyatçının birdən artıq qəlibi olur. Lakin bir qəlib bir növdən olan çoxlu peçenyeni çıxarmaq üçün kifayətdir.) Platon bu qərara gəlmişdi ki, maddi aləmin arxasında bir gerçəklik olmalıdı. O, bu gerçəkliyi “ideyalar aləmi” adlandırdı; təbiətdə qarşımıza çıxan müxtəlif fenomenlərin arxasında - o aləmdə əbədi və downloaded from KitabYurdu.org
78
dəyişməz “nümunələr” var. Bu diqqətəlayiq baxış Platonun “ideyalar aləmi” kimi tanınır. Həqiqi bilik Əminəm ki, oxuyursan, Sofi, əzizim. Amma ola bilsin, sən Platon ciddimi deyirdi - deyə, maraqla düşünürsən. Doğrudanmı, o, belə formaların tamamilə ayrı gerçəklikdə yerləşdiyinə inanırdı? Yəqin ki, o, buna eynilə bu cür hərfi mənada bütün həyatı boyu inanmayıb, amma onun bəzi dialoqlarında məhz, belə də yazır. Gəl, onun fikir qatarını izləyək. Gördüyümüz kimi, filosoflar əbədi və dəyişməz olan şeyləri anlamağa çalışırlar. Məsələn, hər hansı sabunun köpüyü haqda fəlsəfi traktat yazmaq nəyə lazım ola bilərdi ki? Həm ona görə ki, partlamadan kiminsə onu dərinliyilə öyrənməyə çətin vaxtı ola, həm də ona görə ki, heç kəsin hələ görmədiyi və beş anlıq mövcud olan bir şey haqda fəlsəfi traktat üçün bazar tapmaq kifayət qədər çətin ola bilər. Platon inanırdı ki, hisslər aləmindəki şeylər daimi olmadığından, ətrafımızda gördüyümüz təbiətdəki bütün madiyyat sabun köpüyü kimidi. Biz bilirik ki, gec-tez hər bir insan və heyvan ölüb çürüyəcək. Hətta mərmər parçası da dəyişir və tədricən parçalara ayrılır, ovulur. (Akropol xarabalığa çevrilib, Sofi! Bu, böyük hadisədi, lakin təbiidi.) Platonun mövqeyi bu idi ki, biz daimi dəyişiklik vəziyyətində olan heç nəyin haqqında həqiqi biliyə malik ola bilmərik. Biz hislər aləminə məxsus olan maddi şeylər haqda yalnız rəyə malik ola bilərik. Həqiqi biliyi isə yalnız ağlımızla əldə edə bilərik. Qoy bu məsələni daha aydın izah edim, Sofi: adamşəkilli peçenye bişdiyi sobanın içində elə əyri-üyrü vəziyyətlərə düşə bilər ki, onun bişib qurtarandan sonra nəyə çevriləcəyini ehtimal etmək çətin olar. Amma yaxşı və pis bişmiş bu peçenyelərdən çox görəndən sonra mən tamamilə əmin ola bilərəm ki, peçenyenin qəlibi necədi. O qəlibi görməsəm də, onu təsəvvürümə gətirə bliərəm. Hətta heç qəlibi öz gözümüzlə görmək gərək də deyil, zatən bunda bir üstünlük yoxdu, axı öz hiss üzvlərimizin downloaded from KitabYurdu.org
79
şahidliyinə həmişə etibar etmirik. Görmə qabiliyyəti insandan insana fərqlənə bilir. Ağlımızın dediyinə isə etibar edə bilərik, çünki o, hamı üçün eynidi. Əgər sən otuz başqa şagirdlə birgə bir sinif otağında oturmusansa və müəllim göy qurşağının hansı rənginin daha gözəl olduğunu soruşursa, o, çox güman ki, müxtəlif cavablar alacaq. Amma o, səkkiz dəfə üçün neçə etdiyini soruşsa, bütün sinif eyni cavabı verəcək. Çünki bu halda məntiq danışır, bu isə “məncə”lərin və hisslərin tam əksi deməkdi. Biz zəkanın əbədi və universal olduğunu məhz ona görə deyə bilərik ki, o, yalnız əbədi və universal halları ifadə edir. Platon riyaziyyatı çox cəlbedici sayırdı, çünki riyazi ifadələr heç vaxt dəyişmir. Riyazi ifadələr haqda biz həqiqi biliyə malik ola bilərik. Lakin burada bir misal gətirməyə ehtiyac var. Fərz elə ki, meşədə yumru bir qoza tapmısan. Sən “düşünürsən” ki, o, tam yumrudu, Coanna isə israr edir ki, yox, bir tərəfi əzikdi. (Başlayırsız bu barədə mübahisə etməyə.) Amma axı gözlərinlə qavradığın bir şey haqda həqiqi biliyə malik ola bilməzsən. Digər tərəfdən, sən tam əminliklə deyə bilərsən ki, çevrə 360 dərəcədi. Bu halda siz fiziki aləmdə ideal çevrənin olmaması, onu yalnız təsəvvürdə canlandırmağın mümkünlüyü haqda danışa bilərsiniz. (Yəni sən mətbəx masasındakı ayrıca peçenye ilə deyil, gizli adamşəkilli peçenye qəlibilə iş görürsən.) Qısası, biz hiss üzvlərimizlə qavradığımız şeylər haqda yalnız qeyri- dəqiq anlayışa malik ola bilərik. Həqiqi biliyə isə ağlımızla başa düşdüyümüz şeylərdə nail ola bilərik. Üçbucağın bucaqlarının cəmi həmişə 180 dərəcə olacaq. Eləcə də, hisslər aləmindəki bütün atların bir ayağı sınsa da, “ideya” at - dörd ayağı üstə gəzəcək. Ölməz ruh İzah etdiyim kimi, Platon gerçəkliyin iki aləmə bölündüyünə inanırdı. Bir tərəf hisslər aləmidi ki, biz beş (natamam) hiss üzvümüz vasitəsilə bu aləmə dair təxmini, yaxud natamam bilik alırıq. Bu hislər downloaded from KitabYurdu.org
Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|