DərslġK / TƏLƏBƏLƏR ÜÇÜn n. Qreqorġ menkyu

Економиксин принсипляри 

 

659 

dövründə hökumət büdcəni tarazlamağa cəhd edərsə, o ya vergiləri  artırmalı, 

ya da  yüksək səviyyəli işsizlik şəraitində xərcləri azaltmalıdır. Bu cür  siyasət 

məcmu  tələbin  məhz  həvəsləndirilməsinin  vacib  olduğu  zamanlarda,    onun 

azalmasına  gətirib  çıxaracaq,  deməli  o  iqtisadi  fluktyasıyaların    çoxalmasına 

təkan verəcək.  

Lakin  1980-cı  və  1990-cı  illərdə  ABŞ  büdcəsindəki  defisiti  nə  resessiya 

ilə, nə də müharibə ilə izah etmək olar. Bü dövrdə Birləşmiş Ştatlar ciddi hərbi  

konfliktlərdə  iştirakdan  qaçmağa  çalışırdılar,  iqtisadi  tənəzzül  isə  o  qədər  də 

çox  deyil.  Lakin  dövlət  büdcəsi  həmişə  defisitli  çoxu  ona  görə  olur  ki, 

prezident  və  konqres  belə  hesab  edirlər  ki,  hökumətin  xərclərini  çoxaltmaq 

vergiləri artırmaqdan daha asandır. Nəticədə dövlət borcu ilik ümumi  məhsula 

faizlə nisbətində 1980-cı ildə 26%, 1995-ci ildə  50%-ə qədər artıb və   yalnız 

1999-cu ildə  azacıq  44%-ə  qədər  azalıb. Dövlətin borcunun bu  cür artırılması  

siyasətində  məntiq  tapmaq  çətindir.  Əgər  amerika  hökumətinin  1980-cı  ildən 

həmişə balanslaşdırılmış büdcəsi olsa idi, onda kolleclərin bugünkü məzunları  

öz əmək fəaliyyətlərinə daha əlverişli iqtisadi şəraitdə başlamış olardılar.  

İndi  artıq  əvvəlki  rəhbərlərin  səhvlərini  düzəltmək  vaxtı  gəlib  çatır.  

Ehtiyatlı  maliyyə-büdcə  siyasəti  ilə  əlverişli  zahiri  şərait  ABŞ-ya  1990-cı 

illərin  sonunda  büdcə  profisitinə  nail  olmağa  imkan  verdi,  bu  da  onun 

gələcəkdə də saxlanmasına ümid verir. Biz artıq vəsaiti bəzi dövlət borclarının 

ödənişi    üçün  istifadə  etməliyik.  Vergilərin  azaldılması,  yaxud  xərclərin 

artırılması  kimi    alternativ  variantla  müqayisədə  borcun  ödənişi  milli 

əmanətlərin,    investisiyaların  və  iqtisadiyyatın  bütövlükdə  daha  səmərəli 

artımına kömək edəcək.  

 

BalanslaĢdırılmıĢ büdcə «əleyhinə» arqumentlər 

Büdcə defisiti problemi çox şişirdilir. Dövlət borcu böyüyən nəsil üçün  vergi 

ağırlığının çoxalması demək olsa da, o insanın ömrü boyu olan gəlirlərinin orta 

ölçüsü ilə müqayisədə çox da deyil. ABŞ federal hökumətinin borcu  əhalinin 

sayına  görə  adam  başına  14  min  dollardır.  40  il  ərzində  ildə  25  min  dollar 

qazanan borcu şəxsi maliyyə resurslarının 2%-dən azını təşkil edir.  

Bundan  başqa  büdcə  defisitinə  ayrıca  baxmaq  düzgün  deyil.  Dövlət  

büdcəsinin defisiti-dövlət xəzinəsinin mədaxili və məxarici haqqında hökumət  

qərarlarının  bir  hissəsidir.  Dövlətin  maliyyə-büdcə  siyasəti  vergidəyişdirici  

nəslinə  müxtəlif  təsirlər  göstərir.  Büdcə  defisitini  iqtisadi  siyasətin  digər  

komponentləri sistemində təhlil etmək lazımdır.  

 Fərz  edək  ki,  hökumət  büdcə  defisitinin  azaldılması  və  dövlətin  təhsilə  

köməyinin azaldılması haqqında qərar qəbul edib. Belə siyasət böyüyən  nəsil  

üçün  əlverişlidirmi?  Onun  nümayəndələri  iş  qüvvəsi  sıralarını  dolduranda  – 

bəli,  çünki,  dövlət  borcunun  adambaşına  düşən  kəmiyyəti  daha  az  olarsa, 

bununla    da  vergi  ağırlığı  da  azalacaq.  Lakin,  azsavadlı  işçilərin  gəlirləri  və 

---

Н. Грегори Менкйу 

 

 

660 

məhsuldarlığı    çox  deyil.  Təhsilin  mənfəətinin  qiymətləndirilməsi  göstərir  ki, 

onun  keyfiyyəti    və  müddəti  gələcək  əmək  haqqına  çox  təsir  edir.  Büdcə 

defisitinin  təhsilə    olan  xərclərin  azaldılması  ilə  azalması  gələcək  nəsillərin 

həyat səviyyəsinin  aşağı düşməsinə gətirib çıxaracaq.  

 Büdcə defisiti haqqında diskussiyalar nəsillər arasında gəlir  paylaşdırıl-

masının digər problemlərindən diqqəti yayındırır. Məsələn, 1960-cı və 1970-ci 

illərdə ABŞ federal hökuməti təqaüdlərin artırılması haqqında qərar qəbul etdi. 

Əlavə  xərclərin  maliyyələşdirilməsi  işləyən  əhalinin  əmək  haqqına  qoyulan 

verginin  artırılması  hesabına  həyata  keçirilirdi,  bu  da  gəlirlərinin  yaşlı  nəslin 

xeyrinə  yenidən bölüşdürülməsi demək idi, baxmayaraq ki, büdcə  defisitinin 

ölçülərinə təsir etmirdi. Beləliklə, büdcə defisiti problemi müxtəlif  nəslin rifa 

halına aid hökumətin siyasəti haqqında məsələnin yalnız kiçicik bir  hissəsidir.  

Büdcə  defisitinin  əlverişsiz  təsiri  müəyyən  dərəcə  uzaqgörən    valideyn-

lərlə  yumşaldıla  bilər.  Fərz  edək  ki,  onlar  uşaqlarının  gələcək  rifahı  halına  

dövlət  borcunun  təsirindən  narahatdırlar.  Valideynlər  onun  neqativ    təsirini 

onların  uşaqlarının  aldıqları  məxsusi  əlamətləri  artırmaqla  asanlıqla  aradan 

qaldıra  bilər. Valideynlərin əmanətləri uşaqlara gələcəkdəki vergi yükünə tab  

gətirməyə  kömək  edəcək.  Bəzi  iqtisadçılar  iddia  edirlər  ki,  bizim  çoxlarımız 

məhz belə hərəkət edirlər. Əgər bu belə olsa idi, valideynlərin elədikləri daha  

iri  şəxsi  əlamətləri  büdcə  defisitin  nəticəsində  ixtisaslar  olmuş  ictimai  

əmanətləri  ödəyirdi  və  onun  iqtisad  üçün  mənfi  olan  nəticələrini    aradan 

qaldırdılar.  İqtisadçıların  çoxu  valideynlərin  belə  uzaqgörənliyinə  şübhə  edir, 

lakin  onların  bəziləri  həqiqət  də  öz  uşaqlarına  heç  də  pis  miras  qoymurlar. 

Büdcə  defisiti  böyüklərə  uşaqların  gələcəyi  hesabına  istehlaklarını  artırmağa 

imkan  verir,  lakin  onları,  bu  cür  təklifdən  imtina  etməyə  hüquqları  var.  Əgər  

dövlət  borcu  həqiqətən  də  gələcək  nəsillər  üçün  problem  olsa  idi,  bəzi  

valideynlər  onun  kəskinliyini  azalda  bilərdilər.  Büdcə  defisiti  tənqidçiləri, 

bəzən  ictimaiyyətin  diqqətini  dövlət  borcunun    vaxt  çərçivəsində 

məhdudluğuna  cəlb  edirlər,  lakin  gerçəklikdə  onlar  yüksək  müddətə 

uzanmaları  ilə  seçilirlər.  Borc  vermək  haqqında  ərazi  qiymətləndirən  bank 

fərdin  borcları  ilə  gəlirlərini  müqayisə  etdiyi  kimi,  biz  də  dövlətin  borc  yükü 

haqqında  onun  milli  gəlirə  münasibətlərinə  görə  qərar  veririk.  Əhalinin  və 

texniki tərəqqinin artması ona gətirib çıxarır ki,  ABŞ  iqtisadiyyatının məcmu 

gəliri  vaxt  ötdükcə  çoxalır.  Nəticədə  millətin  dövlət  borcu  üzrə    faizləri 

ödəmək qabiliyyyəti vaxt keçdikcə artır. Dövlət borcu millətin  borcundan asta 

çoxaldıqca, onun artırılması heç nə məhdudlaşdırmır.  

Dövlət borcunun gələcəyi haqqında bilikləri bizə bəzi statistik göstəricilər  

də  verir.  ABŞ-nın  iqtisadiyyatında  istehsalın  real  həcmi  orta  hesabla  ildə  3% 

artır. Əgər inflyasiya səviyyəsi ildə 2%-dirsə, nominal gəlir 5% artır. Deməli,  

dövlət  borcunun  ildə  5%  artması  zamanı  borcun  və  gəlirin  nisbəti  dəyişmir.  

1999-cu  ildə  ABŞ  dövlət  borcu  3,7  trln.  dollar  idi,  bu  məbləğin  5%-i  isə  165 

---