Meç bir bcynolxalq sazişdo, o cümlodon BMT Nizamnamosində
beynəlxalq mübahisənin tərifi verilmir. Beynəlxalq Məhkəmə bir neçə dəfə
bu məsələ ilə qarşılaşmışdır. Daimi Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsi
Mavromatis işində
(1924-cü il) qeyd etmişdi ki, «mü- bahisə - iki şəxs
arasında hər hansı hüquq normasına və ya fakta görə fikir müxtəlifliyidin).
Oxşar tərif
Cənub-qərbi Afrika işində (ilkin etirazlar mərhələsi, 1962-ci
il)
verilmişdi. Sadəcə, belə demək olar ki, mübahisə o zaman mövcuddur ki,
bir dövlət digər dövlətə qarşı iddia irəli sürür, o biri dövlət isə bu iddianı
rədd edir. Beynəlxalq mübahisənin aşağıdakı əlamətlərini göstərmək olar:
1)
iki və ya daha artıq tərəfin - beynəlxalq hüquq subyektlərinin
olması;
2)
mübahisənin dövlətin daxili səlahiyyət dairəsində olmaması;
3)
mübahisə edən tərəflərin qarşılıqlı iddialarının olması;
4)
tərəflərin öz aralarında mübahisənin yaranması faktını etiraf etməsi;
5)
mübahisənin yaranması anının müəyyən edilməsi.
Mübahisə
«situasiya»dan
fərqləndirilməlidir. Doğrudur, çox
zaman bu iki termin bir yerdə işlədilir. Misal üçün, BMT Nizamnaməsinin
1-ci maddəsinin 1-ci bəndini, habelə
Beynəlxalq sülhə və təhlükəsizliyə
qorxu yarada bilən mübahisə və situasiyaların qarşısının alınması və
aradan qaldırılması və BMT-nin bu sahədə rolu haqqında Bəyannaməni
göstərmək olar. Situasiya dövlətlərin maraqlarının toqquşması nəticəsində
gərginliyin yaranmasıdır, lakin bu zaman tərəflər bir-birinə qarşı iddialar
irəli sürmürlər.
Situasiya zamanı sanki tərəjlər olmw\
yəni qarşılıqlı
iddialar yoxdur. Belə demək olar ki, hər bir mübahisə situasiyadır, lakin heç
də hər bir situasiya mübahisə deyildir. Mübahisə və situasiyanın
fərqləndirilməsi nəzəri məsələ deyildir; bunun olduqca mühüm praktik
əhəmiyyəti vardır. Belə ki, BMT Nizamnaməsinin 27-ci maddəsinin 3-cü
bəndinə görə, mübahisənin tərəfi olan Təhlükəsizlik Şurasının daimi üzvü
qərar qəbul edilərkən səsvermədə iştirak etməməlidir. Bu müddəa
situasiyalara şamil olunmur. BMT Nizamnaməsinin 36-cı maddəsinin 1-ci
bəndinə əsasən. Təhlükəsizlik Şurası həm mübahisənin, həm də situasiyanın
istənilən mərhələsində müvafiq nizamlama prosedur və ya metodlan tövsiyə
edə bilər. 37-ci
36
və 38-ci maddələrə görə isə, 'ləhlükəsizlik Şurası tərəflərə situasiyanın yox,
mübahisənin həlli şərtlərini tövsiyə edə bilər. Nəhayət, BMT Beynəlxalq
Məhkəməsinə iş situasiya ilə deyil, yalnız mübahisə ilə bağlı verilə bilər.
Lakin istənilən halda, beynəlxalq mübahisələri dine yolla həll etmək
prinsipi həm beynəlxalq mübahisələrə, həm də beynəlxalq situasiyalara
şamil olunur.
Beynəlxalq mübahisələri dinc yolla həll etmək prinsipinin məzmunu
dövlətlərin aşağıdakı hüquq və öhdəliklərində öz ifadəsini tapır:
1.
Dövlətlər öz mübahisələrini, onlann xarakterindən və mənşəyindən
asılı olmayaraq, yalnız və yalnız dinc vasitələrlə həll etməlidirlər. Lakin
prinsipin məzmunundan belə alınmır ki, dövlətlər öz beynəlxalq
mübahisələrini mütləq həll etməlidirlər. Beynəlxalq hüquqda dövlətlərdən
bunu imperativ şəkildə tələb edən norma yoxdur. Beynəlxalq hüququn tələb
etdiyi budur ki, əgər dövlət öz mübahisəsini nİ7.amlamaq qəranna gəlibsə,
bunu yalnız dinc yolla etməlidir.
2.
Dövlətlər öz mübahisələrini həll edərkən dinc vasitələrdən hər hansı
birini seçmək hüququna malikdirlər. Lakin dövlətlər qabaqcadan konkret
beynəlxalq müqavilədə hər hansı nizamlama vasitəsinə razılaşa bilərlər.
Məsələn,
Dəniz hüququ üzrə 1982-ci il BMT Konvensiyasında
mübahisələrin nizamlanmasının dörd məcburi proseduru nəzərdə
tutulmuşdur ki, bunlardan hər birini iştirakçı dövlət Konvensiyanı
imzalayarkən və ya ratifikasiya edərkən yazılı bəyanat vasitəsilə seçə bilər:
1) Dəniz hüququ üzrə Beynəlxalq tribunal; 2) BMT-nin Beynəlxalq
Məhkəməsi; 3) Konvensiyaya VII Əlavəyə müvafiq olaraq yaradılan
arbitraj və 4) Konvensiyaya VIII Əlavəyə müvafiq olaraq yaradılan xüsusi
arbitraj.
3.
Dövlətlər öz aralarında olan mübahisəni həll olunmaq üçün hər
hansı üçüncü tərəfə təqdim etməyə məcbur oluna bilməzlər. Lakin bu norma
beynəlxalq sülhə və təhlükəsizliyə qorxu yarada bilən mübahisələrə aid
deyildir.
4.
Dövlətlər aralarında olan mübahisənin kəskinləşməsinə səbəb ola
bilən hərəkətlərdən çəkinməlidirlər. Mübahisənin həllini çətinləşdirə bilən,
beynəlxalq sülhə və təhlükəsizliyə qorxu yarada
37
bilon, habelo mübahisənin tərəflərindən birinin vəziyyətini pisləşdirə bilən
hərəkətlər qadağan olunur.
5.
Dövlətlər öz mübahisələrini beynəlxalq hüquq və ədalət əsasında
həll etməlidirlər.
6.
Sərhədlərin pozulmazlığı prinsipi
Sərhədlərin pozulmazlığı prinsipi güc tətbiq etməmək və ya güclə
hədələməmək prinsipi və suveren bərabərlik prinsipi ilə sıx surətdə bağlıdır.
Helsinki Yekun aktında o, müstəqil prinsip kimi təsbit olunmuşdur.
Sərhədlərin pozulmazlığı prinsipi digər regionlarda - Afrika və Cənubi
Amerikada da imperativ norma kimi tanınmışdır. Dövlətin razılığı olmadan
onun sərhədləri heç bir halda dəyişdirilə bilməz. Azərbaycan
Respublikasının Konstitusiyasına görə, belə bir razılıq yalnız referendum
vasitəsilə ifadə oluna bilər.
Prinsipin məzmunu aşağıdakı ünsürlərdən ibarətdir:
1)
mövcud sərhədlər beynəlxalq hüquqa müvafiq olaraq müəyyən
olunmuş sayılır;
2)
dövlət başqa bir dövlətə qarşı hər hansı ərazi iddiasından imtina
etməlidir;
3)
dövlət başqa bir dövlətin sərhədlərinə qarşı istənilən qəsdlərdən
imtina etməlidir.
7.
Ərazi bütövlüyü prinsipi
Bu prinsip BMT Nizamnaməsinin 2-ci maddəsinin 4-cü bəndində
dolayı yolla əks olunmuşdur. Müstəqil prinsip kimi o, Helsinki Yekun
aktında təsbit olunmuşdur. Göstərilən prinsipin başlıca məzmunu ondan
ibarətdir ki, dövlətlər bir-birinin ərazi bütövlüyünə hörmət etməlidirlər. Hər
bir dövlət başqa bir dövlətin ərazi bütövlüyünün pozulmasına yönəlmiş
hüquqa zidd hərəkətlərdən çəkinməlidir. Dövlətin ərazisi qanunsuz güc
tətbiqi nəticəsində
38
Dostları ilə paylaş: |