Dərslikdə təbiətdən istifadəyə dair bir çox məsələlər, konsepsiyalar
Yüklə 12,54 Kb. Pdf görüntüsü
|
təmin etsin və bununla da ətraf mühitin çirklənməsinə və ekoloji sistemlərə bu gün qarşısının alınmasına çəkilən xərclərin ümumi məbləğini azaltsın. Ekoloji-iqtisadi ümumiləşdirmə istehsalın elə bir texnoloji üsulunu açır və tətbiq edir ki, bu ətraf mühitin imkanlarına (ekoloji tutuma) söykənsin. Yuxarıda nəzərdən keçirilən subyektin təyin edilməsi prinsiplərindən başqa, eyni zamanda təbii zənginliklərin ictimai əhəmiyyətini (qiymətini) də nəzərə almaq lazımdır. Təbii ehtiyatlarla bağlı mülkiyyət formalarına eyni zamanda kapital tutumu, vəsaitlərin dövretmə sürəti və s. təsir göstərə bilər. Mülkiyyət münasibətlərinin təbiətdən istifadədə formalaşmasında xalqın, milli ənənələrin (rejimlərin) uçotunun böyük əhəmiyyəti vardır. Təbiətə dair bir çox qadağalar hələ də qalmaqdadır. Onlar yazılmamış təbiəti mühafizə qanunları qüvvəsində qalmaqdadır, çünki keçmiş nəslin təcrübə sınağından çıxmışlar. Mülkiyyət konkret olaraq sahiblik (yiyəlik) vasitəsilə üzə çıxır və müxtəlif mülkiyyət subyektləri ilə bilavasitə əlaqədardır. Onlar mülkiyyətin üç əsas funksiyasına əsaslanmalıdır: 1) sərvətlərin müstəsna mənsubiyyətini təyin etmək və qeydə almaq; 2) «şəxsi» istehsal vasitələrinin istifadəsinə daimi marağın mənbəyi olmaq, 3) tale üçün, onun səmərəli funksiya göstərməsi üçün məsuliyyət kəsb etmək (yaratmaq). İlk funksiyanı, çıxış nöqtəsi və əsas olaraq mülkiyyəti əmlak (mülk) kimi, xalqa mənsubluq kimi qəbul etmək lazım gəlir. Qalan iki mülkiyyət funksiyası fəal, həvəsləndirici xarakter daşıdığından, mülkiyyət subyektlərinin, onlara məxsus olan ekoloji-iqtisadi maraqlara müvafiq olaraq xususi şəxslərin müəyyən edilməsini (personifikasiyasım) tələb edir. Təbii obyektlərə mülkiyyət funksiyalarını nəzərdən keçirərkən başqa bir tərəf «sosial (birinci funksiya)-təsor- rüfatçılıq (ikinci və üçüncü funksiya)» subyektlər sistemi ola bilər. Sosial subyekt dedikdə-xalq, icma, sahə kollektivi, istehsalat kollektivi, şəxs, təsərrüfatçı dedikdə isə-dövlət, respublika, vilayət, bələdiyyələr, idarələr, müəssisələr və işçilər 32 nəzərdə tutulur. Hyni zamanda sosial subyektlər də təsərrüfatçı funksiyasını yerinə yetirə bilər. Lakin bir-birinə adekvat olan sosial və təsərrüfatçı subyektlərin maraqları kəskin surətdə fərqlənəcəkdir. Təbii sərvətlərə monopolist-mülkiyyətçini ya.\m buraxmaq olmaz, ona görə ki, resurslar üzərində mülkiyyətin iqtisadi məzmunu (mahiyyəti) xalqların həyat və fəaliyyətinin əsası kimi özünü göstərir. Bu, o deməkdir ki, təbiətdən istifadədə mülkiyyət çoxsubyektli olmalıdır. Bu sferada mənimsəmək yalnız o şəraitdə effektiv (səmərəli) ola bilər ki, o çox səviyyəli və çox subyektli olsun. Odur ki, təbiət obyektlərinə mülkiyyət münasibətlərini müəyyən edərkən, eyni zamanda nəyin dövlət mülkiyyətində qalmasını, nəyin isə xüsusi, bələdiyyə və ya digər mülkiyyət formasına verilməsinə diqqət yetirmək zəruridir. Bu meyar görünür-hansı forma məhsuldar qüvvələrin inkişafı üçün daha yaxşı şərait yaradır və təbii sistemlərin bioiqtisadi potensialının artmasına kifayət qədər maraqh olmağı məsləhət bilir. Təbii resurslara xüsusi mülkiyyətin olması ilə əlaqədar, xüsusən torpaq və meşədə bir çox məsələlər ortaya çıxır. İqtisadçılar arasında xüsusi mülkiyyətin mahiyyətini başa düşməkdə vahid yanaşma yoxdur. Bu forma müxtəlif, o cümlədən, kollektiv də ola bilər. Hər hansı formada olmasından asılı olmayaraq, təbii obyektlər üzərindəki xüsusi mülkiyyət «xalqların (əhalinin) həyat və fəaliyyətinin əsasını» təşkil edən münasibətlərə söykənməlildir. Xüsusi mülkiyyət, xüsusən torpaq üzərində, digər mülkiyyət formaları kimi təbii ehtiyatlar üçün eyni hüquqla fəaliyyət göstərməlidir. Bütün mülkiyyət formaları üçün vahid oyun forması (hüquqlar dəsti) işlənib hazırlanmalıdır, özü də təkcə bu günün tələblərinə uyğun yox, həm də gələcəkdə baş verə biləcək problemlər üçün. Söhbət mülkiyyətin iki konstruktiv kökündən dəyişmə meyarından gedir: 1) iqtisadi effektivliyin (səmərənin) artması; 2) sosial ədalətə doğru hərəkət. 33 Xüsusi mülkiyyət heç də «nə istəyirəm, onu da edirəm» prinsipi ilə fəaliyyət göstərmə əməli deyil. Beləliklə, təbii ehtiyatlar üzərində mülkiyyətin çox sə- viyyəliliyi şəraitində təsərrüfatçı subyektlər öz funksiyalarım digər subyektlərin «razılığı» olmadan həyata keçirə bilməzlər (ilk növbədə sosial subyektlərlə). İnkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, təbiətdən istifadənin tənzimlənməsi, mülkiyyətçilərin və təbiət istifadəçilərinin təbiətdən səmərəli istifadə etmələri məsuliyyətinin qanunvericiliklə dövlət orqanlarına həvalə edilməsi dəqiq müəyyənləşdirilməşidir. Ən vacib tendensiya bu istiqamətdə ekoloji mülahizələrə görə məhdudiyyətlərin, xüsusən şəxsi mülkiyyətçilərə tətbiq edilən və cəmiyyətin nəfınə olan məhdudiyyətlərin tətbiq edilməsidir. Təbii ehtiyatlara subyekt çoxluğunun qəbul edilməsi tələb edir ki, mülkiyyətin təbii ehtiyatlar üzərindəki iqtisadi məsələləri tənzim edilsin, çünki bu subyektlər ehtiyatlardan istifadə edərkən gəlir götürmək, o cümlədən mütləq və ekoloji renta hüququna malikdir. Mülkiyyətin realizə edilməsi subyektlərin təbiət obyektlərinə təsərrüfatçıhq münasibətini formalaşdırır, onların sosial-iqtisadi davranışım müəyyən edir və mülkiyyət obyektlərinə münasibətdə bərpactmə funksiyalarını həyata keçirməyə imkan verir. Təbii ehtiyatlar üzərində mülkiyyətin realizə edilməsinin iqtisadi formaları müxtəlifdir. Onlar zaman keçdikcə həm kəmiyyətcə, həm də keyfiyyətcə dəyişirlər. Təbiətdən istifadə sferasında iqtisadi münasibətlər sisteminin təkmilləşməsi mülkiyyətin iqtisadi realizəsinin qeyri-ənənovi formalanmn axtarışı ilə çətinləşir. Təbii ehtiyatlar üzrə mülkiyyətin realizəsi çoxsubyektlilik şəraitində ilk növbədə, sosial və təsərrüfatçılıq subyektləri arasında həll oluna bilər. Belə halda ətraf mühitin keyfiyyətinin pisləşməsi nəzərə alınmalıdır. Təbii ehtiyatlara görə mülkiyyətin realizə edilməsi bütün ödəmə növləri ilə həyata keçirilir. Təbii ehtiyatlardan istifadəyə, ətraf mühiti çirklən- dirməyə görə, həm də girov qoyma sisteminin tətbiqinə görə, 34 Yüklə 12,54 Kb. Dostları ilə paylaş:
|