Dərslik komplekti haqqında

4
VII. Hüceyrənin nəzarətli və nəzarətsiz bölünməsi
44. Bitki və heyvan hüceyrələrində sitoplazmanın bölünməsi .......................162
45. Həzm prosesinin gedişində müxtəliflik ....................................................164
46. Hüceyrənin nəzarətsiz bölünməsi. Şişlər ..................................................166
47. Xərçəng .....................................................................................................168
48. Mitoz və meyoz bölünmələrin oxşar və fərqli cəhətləri ...........................171
  LAYİHƏ

---

5
DƏRSLİK KOMPLEKTİ HAQQINDA
Hörmətli müəllimlər! Bildiyiniz kimi, respublikamızın ümumtəhsil məktəbləri 
üçün yeni dərslik komplektlərinin hazırlanması dövlətin dərslik siyasətinin əsasını 
təşkil edir. Bu məsələ strateji fəaliyyət dairəsinə daxil olan təhsil sahəsində prioritet 
istiqamətlərdən biridir. Artıq uzun illərdir ki, məktəblərimizdə yeni təhsil proqram-
ları əsasında müxtəlif fənlər üzrə müasir dərslik komplektləri istifadə olunur. Bun-
lardan biri də Biologiya fənni üzrə hazırlanmış dərslik komplektidir. Bütün dərslik 
komplektlərinə  aid  olduğu  kimi,  Biologiya  dərslik  komplektinin  də  əhəmiyyətini 
aşağıdakı kimi göstərmək olar:
•  Təhsil  prosesində  müəllim-şagird  fəaliyyətinin  tam  təsəvvür  olunmasını  və 
üzvi şəkildə əlaqələndirilməsini təmin edir;
• Müəllimin planlaşdırmadan qiymətləndirməyə qədər bütün fəaliyyətini istiqa-
mətləndirir;
• Təlim prosesində şagirdlərin müstəqilliyinin və tətbiq bacarıqlarının genişlən-
məsinə imkan yaradır.
Müasir dövrdə dərslik təhsil sistemində məzmun və funksiyasına görə əhəmiy-
yətli resurslardan biri hesab edilir. Şagird səxsiyyətinin formalaşdırılması və inkişa-
fında dərsliklərin rolu əvəzsizdir və onun müasir dövrün tələblərinə uyğun hazır-
lanması zəruridir. Sizə təqdim etdiyimiz Azərbaycan Respublikasının ümumtəhsil 
məktəblərinin 11-ci sinifləri üçün tərtib edilmiş Biologiya dərslik komplekti məhz 
özünün funksiyasına, məzmun və strukturuna görə tədris planı və fənn üzrə təhsil 
proqramı (kurikulumu) əsasında tərtib edilməsi, burada nəzəri biliklərin və praktik 
bacarıqların sistemlilik və varislik prinsipləri gözlənilmişdir. Məzmun standartları-
nın dərslikdə reallaşdırılması sxemi aşağıdakı kimidir:
STANDART
tədris vahidi
bölmə
mövzu
şəkil, illüstrasiya
sxem, cədvəl
çalışma
lüğət 
materialları
test, sual, 
tapşırıq
  LAYİHƏ

---

6
Komplektə daxil olan dərslik təlimin məzmununu ifadə edən mühüm kompo-
nentlərdən  biri  olub  təlim  marağını  gücləndirir,  şagirdləri  axtarışlara,  yeni  məlu-
matlar əldə etməyə sövq edir. Dərslikdə Biologiya fənn proqramının (kurikulumu-
nun)  məzmununa  daxil  olan  bütün  məzmun  standartları  reallaşdırılmışdır.  Stan-
dartların  reallaşdırıldığı  bütün  mövzularda  tam  orta  təhsil  səviyyəsinin  sonunda 
əldə olunacaq təlim nəticələri göz önündə tutulmuş, şagirdlərin yaş xüsusiyyətləri 
maksimum səviyyədə nəzərə alınmış, mətnlərin və tapşırıqların lakonik olub tətbiqi 
xarakter daşıması zəruri həyati bacarıqların formalaşdırılmasına yönəldilmişdir. Bu 
məqsədlə şəkillərdən, təfəkkürün inkişafına yönəlmiş tapşırıqlardan istifadə olun-
muş, yeni terminlərin izahına, maraqlı məlumatlara yer ayrılmışdır. Təlim material-
ları dərslikdə sadədən mürəkkəbə və məntiqi ardıcıllıq nəzərə alınmaqla düzülmüş, 
eyni zamanda şagirdlərin fərqli idraki imkanlarının nəzərə alınması ön plana çəkil-
mişdir.
Biologiya  fənn  proqramına  (kurikulumuna)  əsasən  hazırlanmış  dərslik  kom-
plektinin tərkib hissəsi olan Metodik vəsait dərslikdən daha effektiv istifadə üçün 
nəzərdə tutulmuşdur. Dərslikdəki mövzuların hər biri Metodik vəsaitdə aşağıdakı 
kimi qruplaşdırılmışdır:
 
20
Çikaqo Universitetinin əməkdaşı H.Yuri bir neçə milyon il bundan əvvəl Yer 
planetində hansı şəraitin ola biləcəyi barədə fikirləşir və üzvi birləşmələrin necə 
yaranacağı haqqında bəzi mülahizələr söyləyir. 
►
 
H.Yuri hansı mülahizələri irəli sürmüşdür?
Həyatın yaranmasının I mərhələsini, yəni abiogen sintezin hansı şəraitdə getdi-
yini 1953-cü ildə amerikalı alim S.Miller özünün düzəltdiyi aparatla isbat etməyə 
çalışmışdır. 
Şəklə əsasən həyat elementlərinin 
necə  əmələ  gəldiyi  haq qında  öz  fi-
kirlərinizi bildirin. 
  
5. Bioloji monomer və polimerlərin 
yaranması
Miller aparata su tökür və ora ilkin atmosferdə olduğu güman edilən qazları 
daxil edir. Su daima qızdırılır. Ondan su buxarları ayrılmağa başlayır. Su soyu-
ducu rolu oynayan hissədən keçib soyuyur və yenidən qızıb buxarlanır. O döv-
rün ildırım boşalmalarını əvəz edən qığılcım yaradan elektrodlar da daima qığıl-
cım  saçırdı.  Qaba  heç  bir  yerdən  hava  və  digər  maddələr  daxil  olmurdu. 
Təqribən bir həftədən sonra suyun rəngi dəyişməyə başlayır, onun içində amin 
turşuları,  aldehidlər,  spirtlər,  süd  turşusu  və  s.  maddələrin  olduğu  aşkar  edilir. 
Millerin təcrübələrini nəzərə alaraq, bəzi elm adamları bu yolla ilk üzvi polimerlə-
rin də ya randığı  fikrinə  gəlmişlər.  Bununla  belə,  bəzi  müasir  alimlər  belə  fikir 
irəli sürürlər ki, qədim atmosfer ilkin atmosferdə mövcud olduğu güman edilən 
qazlardan yox, N
2
,
 
 CO
2 
və su buxarından ibarət imiş. Bu fikirlər S.Millerin fikir-
lərini şübhə altına alır. 
F
H
2
O
NH
3
CH
4
H
2
H
2
O
Elektrodlar
İstilik mənbəyi
Vakuum 
vannası
Soyuducu
Üzvi molekulların 
toplandığı sahə
Qığılcım
Sten li  Mil ler  hə-
ya tın ya ran ma sı sa-
hə sin də  araş dır ma-
lar apa ra raq məş-
hur laş mış dır. 
Araş dır ma  nə ti-
cə sin də  mə lum  ol-
muş dur ki, üz vi mad-
də lər  (o  cüm lə dən 
amin  tur şu la rı)  hə-
yatın yaranması zamanı qey ri-üz vi mad də-
lər dən əmə lə gəl miş dir.
M
23
1.  Sianobakteriyaların  yaranması  qədim  atmosferdə  hansı  dəyişikliyi  yarada 
bilərdi? Fikirlərinizi faktlarla əsaslandırın.
2. Prosesləri həyatın mərhələlərinə uyğun müəyyənləşdirin.
I mərhələ
II mərhələ
III mərhələ
a) mutasiyalar
b) koaservatlar
c) amin turşuları
d) nuklein turşuları
e) zülallar
3. Düzgün çıxışı tapın.
İlk canlıların yaranma sxemi
T
Yerin hipotetik ilkin atmosferindəki qazlar
Metan (CH
4
)
Ammonyak (NH
3
)
Su buxarı (H
2
O)
Hidrogen (H
2
)
Amin turşuları
Proteinlər
Nukleoproteinlər
Koaservat
İlk heterotrof canlı
Biogenez 
nəzəriyyəsi
Canlı canlıdan 
yaranır.
İlk avtotroflar 
fotosintezedicilər olmuşlar.
Canlılar əvvəl yaranıb.
Canlı cansızdan 
yaranır.
Canlılar özünütörətmə 
qabiliyyətinə malikdirlər.
Canlılar özünütörətmə qa-
biliyyətinə malik deyillər.
A
C
F
B
C
  LAYİHƏ

---