Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin

VII HİSSƏ. ORTA ƏSRLƏR 
 
IX FƏSİL 
 
QAFQAZDA ŞƏHƏR MƏDƏNİYYƏTİNİN 
YARANMASI 
 
1. Orta əsrlərdə Qafqazda şəhər mədəniyyəti 
 
Orta  əsrlərdə  Azərbaycan  ərazisində  çox  sayda  iri  və  kiçik  şəhərlər, 
şəhər  tipli  yaşayış  məskənləri,  şəhərətrafı  kəndlər  mövcud  idi.  Bu  dövrün 
planlı  şəkildə  öyrənilməsinə  XX  əsrin  ikinci  yarısında  başlanmışdır.  Böyük 
arxeoloji  ekspedisiyaların  təşkilindən  əvvəl  alimlər,  tarixçilər  yazılı 
mənbələrlə işləyirdilər. Dövr haqqında tarixi mənbələr arasında yunan, latın, 
o  cümlədən  də  Azərbaycan,  gürcü,  ərəb,  fars,  türk,  Suriya,  rus  və  Qərbi 
Avropa (fransız, ingilis, alman, italyan) müəlliflərinin əsərləri vardır. Bunlar 
Plininin,  Ptolomeyin,  Strabonun  məlumatları  və  Musa  Kalankatlının  3 
hissədən  ibarət  olan  "Alban tarixi"  kitabıdır.  Həmçinin  XI-XII  əsrlər  Şirvan 
tarixindən  bəhs  edən  və  "Hökmdarların  mədhi"  adlanan  gürcü  mənbəyi  də 
əhəmiyyətli hesab olunur. Müxtəlif dövrlərə (IX-XIII əsrlərə) aid edilən ərəb 
mənbələrində Əl-Bəlazuri, Əl-Yaqubi, Əl-İstəxri, İbn-əl-Əsir və s. tərəfindən 
tariximizlə  bağlı  maraqlı  məlumatlar  verilmişdir.  Bu  dövrə  aid  arxeoloji 
qazıntılar  əsasən  kəşfiyyat  xarakteri  daşıyırdı.  Bəzi  qazıntılar  uzunmüddətli 
olsa  da,  stasionar  xarakterli idilər.  Bu  qazıntılar  Azərbaycan  arxeoloqlarının 
(Q.Əhmədov,  R.Göyüşov,  R.Məlikov,  T.Dostiyev,  A.Məmmədov  və 
başqaları)  rəhbərliyi  altında  aparılmışdır.  Xarakterinə  görə  orta  əsr 
Azərbaycan  şəhərləri  Şərqin  digər  ölkələrində  olduğu  kimi  böyük  sahəyə 
malik idilər - 30 hektardan - 100 hektara qədər. Şəhərin mərkəzində narınqala 
yerləşirdi.  Adətən  hakim  təbəqənin  yaşadığı  bu  qala  "Şəhristan"  yaxud 
"Şəhərgah",  şəhərətrafı  isə  "rabad"  adlandırılırdı.  Qala  boyu  inşa  edilən  bu 
evlərdə  isə  aşağı  təbəqəyə  mənsub  əhali  məskunlaşırdı.  Bir  çox  şəhərlərin 
müxtəlif qala və darvazaları olan müdafiə divarları vardı. Bəzi şəhərlərdə çox 
vaxt dağlar, göllər, sulu çaylar da müdafiə sisteminə daxil edilirdi. Şəhərlər 
əsas  etibarilə  ticarət  yollarının  kənarı  boyu,  yaxud  dəniz  sahilində  liman-
şəhər  formasında,  əhalinin  məskunluq  səviyyəsindən  və  urbanizasiya 
xarakterindən  asılı  olaraq  salınırdı.  Şəhərlərdə,  IX  əsrdən  başlayaraq 
məscidlər,  minarələr,  bəzən  mədrəsələr,  o  cümlədən  də,  bütün  Şərqin  və 
Azərbaycanın  əsas  simvolu  sayılan  bazarlar  və  bu  bazarlarda  satış  yerləri 
tikilirdi.  Şəhərlərin  öz  kanalizasiya  sistemi,  hamamları,  şəhər  girişində 
karvansaraları,  müxtəlif  növ  ictimai  binaları,  sənətkar  emalatxanaları  və  s. 
vardı. 

---

100