Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 07. 08. 2014-cü il tarixli 869 nömrəli əmri ilə təsdiq

2
2
21
20
 
     
BİTKİLƏR, BAKTERİYALAR VƏ GÖBƏLƏKLƏR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
İbtidai və ali sporlu bitkilər
Çoxhüceyrəli  yaşıl  yosunların  çoxalması.  Çoxhüceyrəli  yaşıl  yo-
sunlar da qeyri-cinsi və cinsi yolla çoxalır.
Ulotriks yosununun çoxalması. Ulotriksin substrata yapışan hücey-
rəsindən  başqa hər bir hüceyrəsi dördqamçılı hərəkətli zoospor əmələ gə-
tirə bilir. Onlar suya çıxaraq üzür və əlverişli yer taparaq suyun dibinə çö-
kür. Bölünərək yeni yosun saplarına başlanğıc verir. 
 
Qeyri-cinsi  çoxalma  bəzən  sapın  təsadüfən  hissələrə  parçalanması  – 
vegetativ yolla da baş verir. 
Çoxhüceyrəli 
yaşıl yosunların 
çoxalması
Ulotriks yosununun çoxalması
1. Qametlərin yaranması. 
2. Qametlərin birləşməsi.
3. 
4. 
 
5-6. Yetkin yosun. 
7. Zoosporun yaranması. 
8. Zoosporlar. 
9. Yeni yosun.
Ziqot.
Qamçısız sporlar. 
Qeyri-cinsi çoxalma
Cinsi çoxalma
1
2
4
3
5
6
7
9
1
8
Düzgün  fikirləri  müəyyən  edin: 
a)  Çoxhüceyrəli  yosunların  bədəni  tallom 
şəklindədir.  b) Yosunların hamısında toxuma və orqanlar olmur.  c) Qidalanma 
xarakterinə görə əksər yosunlar avtotrofdur. d) Yosunların hüceyrəsinin forma-
laşmış nüvəsi olur.  e) Yosunlar əlverişsiz şəraiti spor halında  keçirir.
1. Düzgün variantı seçin: 
a)  Çoxhüceyrəli  yosunların  bədəni  gövdə  və  yarpaqlardan/tallomdan  təşkil 
olunub.  b)  Ulva/xlorella  birhüceyrəli  yosunlara  aiddir.  c)  Yaşıl  yosunların 
hüceyrələrində xlorofil xromatoforda/vakuolda yerləşir. d) Spirogira/ulotriks 
yosunu tallomun aşağı hissəsi ilə substrata birləşir.
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Yosunlar
Çiçəkli bitkilər
Hüceyrəsinin quruluşu, qidalanması, 
yaşayış mühiti, orqan və toxumaları
Nüvə
Qılaf
Sitoplazma
Xlorofil
Əsas qidalanma tipi
Yaşayış mühiti
Orqanlar
?
+
?
?
Avtotrof
2. Cədvəli doldurun:
?
?
Əlverişsiz şəraitdə ulotriks yosunu çoxlu miqdarda ikiqamçılı kiçik qa-
metlər əmələ gətirir. Onlar suya çıxaraq  eyni növə mənsub başqa fərdin qa-
metləri ilə cüt-cüt birləşir və mayalanma baş verir. Mayalanmadan sonra 
qalın qılaflı ziqot əmələ gəlir. Əlverişli şəraitdə ziqot 4 ədəd qamçısız spor-
lara bölünür. Onların hər birindən  yeni ulotriks yosunları əmələ gəlir. 
Spirogirada isə cinsi çoxalma konyuqasiya (lat. 
birləşmə) 
yolu ilə baş verir. Bu zaman iki yosun tallomu bir-birinə yaxınlaşır. Onların 
hüceyrələrinin  möhtəviyyatları  bir-birinə  qarışır.  Nüvələri  birləşir  və   
nəticədə ziqot  əmələ gəlir. Ziqotdan yeni spirogira sapı inkişaf edir.
Ulva yosunu da qeyri-cinsi və cinsi yolla çoxalır.
conjugatio – 
7. 
Qonur və qırmızı yosunlar.  Yosunların əhəmiyyəti
Qırmızı və qonur yosunlara dəniz və okeanlarda daha çox rast gəlinir. Suyun 
içərisində cəngəlliklər yaradan belə yosunları bəzən “canlı maneə” də adlandı-
rırlar. Bu yosunlar gəmi pərlərinə ilişərək onun hərəkətində çətinliklər yaradır.
· Qırmızı və qonur yosunlar yaşıl yosunlardan nə ilə fərqlənir? 
Şəkildəki yosunları bir neçə əlamətə 
görə qruplaşdırın.
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Nəticəni müzakirə edin: 1. Qruplaşdırdığınız bitkilərin hansı oxşar cəhətləri 
var? 2. Hansı əlamətlərinə görə yosunları ibtidai bitkilərə aid edirlər?
Laminariya
Makrosistis
Fukus
Fillofora
Rodimeniya
Porfira
Qonur və qırmızı yosunların əksəriyyəti dərin sularda yaşayan dəniz 
bitkiləridir. Nümayəndələri mikroskopik ölçüdən nəhəng formalara qə-
dər olur. Tallomları sapşəkilli, kürəşəkilli, lövhəşəkilli və s. olur. Yosun-

---

2
2
21
20
 
     
BİTKİLƏR, BAKTERİYALAR VƏ GÖBƏLƏKLƏR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
İbtidai və ali sporlu bitkilər
Çoxhüceyrəli  yaşıl  yosunların  çoxalması.  Çoxhüceyrəli  yaşıl  yo-
sunlar da qeyri-cinsi və cinsi yolla çoxalır.
Ulotriks yosununun çoxalması. Ulotriksin substrata yapışan hücey-
rəsindən  başqa hər bir hüceyrəsi dördqamçılı hərəkətli zoospor əmələ gə-
tirə bilir. Onlar suya çıxaraq üzür və əlverişli yer taparaq suyun dibinə çö-
kür. Bölünərək yeni yosun saplarına başlanğıc verir. 
 
Qeyri-cinsi  çoxalma  bəzən  sapın  təsadüfən  hissələrə  parçalanması  – 
vegetativ yolla da baş verir. 
Çoxhüceyrəli 
yaşıl yosunların 
çoxalması
Ulotriks yosununun çoxalması
1. Qametlərin yaranması. 
2. Qametlərin birləşməsi.
3. 
4. 
 
5-6. Yetkin yosun. 
7. Zoosporun yaranması. 
8. Zoosporlar. 
9. Yeni yosun.
Ziqot.
Qamçısız sporlar. 
Qeyri-cinsi çoxalma
Cinsi çoxalma
1
2
4
3
5
6
7
9
1
8
Düzgün  fikirləri  müəyyən  edin: 
a)  Çoxhüceyrəli  yosunların  bədəni  tallom 
şəklindədir.  b) Yosunların hamısında toxuma və orqanlar olmur.  c) Qidalanma 
xarakterinə görə əksər yosunlar avtotrofdur. d) Yosunların hüceyrəsinin forma-
laşmış nüvəsi olur.  e) Yosunlar əlverişsiz şəraiti spor halında  keçirir.
1. Düzgün variantı seçin: 
a)  Çoxhüceyrəli  yosunların  bədəni  gövdə  və  yarpaqlardan/tallomdan  təşkil 
olunub.  b)  Ulva/xlorella  birhüceyrəli  yosunlara  aiddir.  c)  Yaşıl  yosunların 
hüceyrələrində xlorofil xromatoforda/vakuolda yerləşir. d) Spirogira/ulotriks 
yosunu tallomun aşağı hissəsi ilə substrata birləşir.
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Yosunlar
Çiçəkli bitkilər
Hüceyrəsinin quruluşu, qidalanması, 
yaşayış mühiti, orqan və toxumaları
Nüvə
Qılaf
Sitoplazma
Xlorofil
Əsas qidalanma tipi
Yaşayış mühiti
Orqanlar
?
+
?
?
Avtotrof
2. Cədvəli doldurun:
?
?
Əlverişsiz şəraitdə ulotriks yosunu çoxlu miqdarda ikiqamçılı kiçik qa-
metlər əmələ gətirir. Onlar suya çıxaraq  eyni növə mənsub başqa fərdin qa-
metləri ilə cüt-cüt birləşir və mayalanma baş verir. Mayalanmadan sonra 
qalın qılaflı ziqot əmələ gəlir. Əlverişli şəraitdə ziqot 4 ədəd qamçısız spor-
lara bölünür. Onların hər birindən  yeni ulotriks yosunları əmələ gəlir. 
Spirogirada isə cinsi çoxalma konyuqasiya (lat. 
birləşmə) 
yolu ilə baş verir. Bu zaman iki yosun tallomu bir-birinə yaxınlaşır. Onların 
hüceyrələrinin  möhtəviyyatları  bir-birinə  qarışır.  Nüvələri  birləşir  və   
nəticədə ziqot  əmələ gəlir. Ziqotdan yeni spirogira sapı inkişaf edir.
Ulva yosunu da qeyri-cinsi və cinsi yolla çoxalır.
conjugatio – 
7. 
Qonur və qırmızı yosunlar.  Yosunların əhəmiyyəti
Qırmızı və qonur yosunlara dəniz və okeanlarda daha çox rast gəlinir. Suyun 
içərisində cəngəlliklər yaradan belə yosunları bəzən “canlı maneə” də adlandı-
rırlar. Bu yosunlar gəmi pərlərinə ilişərək onun hərəkətində çətinliklər yaradır.
· Qırmızı və qonur yosunlar yaşıl yosunlardan nə ilə fərqlənir? 
Şəkildəki yosunları bir neçə əlamətə 
görə qruplaşdırın.
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Nəticəni müzakirə edin: 1. Qruplaşdırdığınız bitkilərin hansı oxşar cəhətləri 
var? 2. Hansı əlamətlərinə görə yosunları ibtidai bitkilərə aid edirlər?
Laminariya
Makrosistis
Fukus
Fillofora
Rodimeniya
Porfira
Qonur və qırmızı yosunların əksəriyyəti dərin sularda yaşayan dəniz 
bitkiləridir. Nümayəndələri mikroskopik ölçüdən nəhəng formalara qə-
dər olur. Tallomları sapşəkilli, kürəşəkilli, lövhəşəkilli və s. olur. Yosun-

---