Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi ci IL tarixi saylı əmri ilə təsdiq edilmişdir
Yüklə 1,28 Mb. Pdf görüntüsü
|
edə bilər. İzah zamanı həmçinin öyrətmənin səmərəliyini təmin edən induktiv və dediktiv təlim formalarından da istifadə edilir. İndiktiv və dediktiv izah formalarından istifadə təlimin məqsədindən asılıdır. İzah üsulundan dəqiq elmlərin mənimsədilməsində daha geniş istifadə edilir. Humanitar elmlərin öyrədilməsi prosesində hadisə və faktlar arasında səbəb – nəticə əlaqələrinin üzə çıxarılması zamanı da izahdan geniş istifadə edilir. Nəql yeni materialın təsvirə əsaslanaraq öyrədilməsi üsuludur. Nəql vasitəsilə yeni material sistemli və ardıcıl şəkildə təsvir edilir. Nəql müsahibə və izahla əlaqəli şəkildə də aparılır. Nəql şərhin nisbətən asan forması olub, öyrənənləri az idraki çətinliyə salır. Nəqldən öyrətmənin bütün dövrlərində bütün siniflərdə, təlim mərhələlərində istifadə edilir. Nəqlə təlim metodu kimi bir sıra pedaqoji tələbələr verilir: nəql edmi cəhətdən əsaslandırılmış hadisə və faktlara istinad etməlidir; məntiqi cəhətdən düzgün qurulmalıdır; irəli sürülən məsələnin doğruluğunu sübüt edən misallarla təmin edilməlidir; düzgün planlaşdırmalı, aydın şərh edilməlidir; əsas məsələlər xüsusilə nəzərə çatdırılmalıdır; sadə, aydın dildə şərh olunmalıdır; nəql ifadəli və emosional aparılmalıdır, nəqlin səmərəlliyi öyrədənin ona diqqətli və hərtərəfli hazırlığını tələb edir. Mühazirə şərhin nəqlə və izaha nisbətən geniş və uzunmüddətli növü olub özünün ciddiliyi, prinsipial cəhətdən vacib məsələlərə həsr olunması ilə xarakterizə edilir. Beləki mühazirə öyrənənlərin başqa mənbələrdən mənimsədikləri məlumat və faktların ümumiləşdirərək dəqiqləşdirilməsinə həsr edilir. Mühazirə məktəb, ali məktəb və təlimdən kənar müəssisələrdə olmaqla müxtəlif növlərə ayrılır. Bu mühazirə növləri içərisində orta məktəb mühazirəsi konkret məsələnin geniş şərhinə həsr olunması ilə fərqlənir. Mühazirənin bu növünün müddəti də öz qısalığına görə digərlərindən fərqlənir. Orta təhsil mühazirəsi digər mühazirə növlərinə nisbətən qısa müddət, 20-30 dəqiqə ərzində aparılır. İzah və nəqlə nisbətən mühazirə gərgin diqqət tələb etdiyinə görə onu dinləmək izah və nəqlə nisbətən çətindir. Ona görə də mühazirədən ancaq 10-11-ci siniflərdə məcburi tələblər, ehtiyac olduqda istifadə edirlər. Ali məktəb mühazirəsinə nisbətən orta məktəb mühazirəsi aramla, asta-asta aparılır ki, lazımlı hissələri şagirdlər yaza bilsinlər. Mühazirə ali məktəblərdə ən çox istifadə edilən təlim üsuludur.Bu mühazirələr daha geniş məsələlərin yığcam şərhinə həsr olunur. Buna səbəb ali məktəb tələbələrinin yüksək intellektual inkişafı və müstəqil işləmə qabiliyyətləridir. Şərh edilən məsələ yığcam şəkildə izah edilir, tələbələrə nəzəri istiqamət verilir, məsələ ətrafında daha geniş və ətraflı işləmə isə tələbələrin özlərinə tapşırılır. Ali məktəb mühazirəsi 80-dəqiqə ərzində aparılır. Mühazirə zamanı şərh edilən məsələlərin əsas mahiyyəti tələbələrə qeyd etdirilir və ya da mühazirənin məzmunu qısa tezislər şəklində yazdırıla bilər. Mədəniyyət müəssisələrində aparılan mühazirələr dövrün aktual problemlərinə həsr edilir. Bu mühazirənin ən uzunmüddətli aparılan formasıdır. Bu tip mühazirələr müxtəlif yaş qrupları ilə aparıla bilər. Yaşlılarla mühazirələr müxtəlif elm və ya texnika sahəsindəki yeniliklərə həsr edilir. Bu tip mühazirələr yeni elmi kəşflərlə yanaşı qabaqcıl təcrüələrin tətbiqinə də həsr edilir. Müsahibə. Müsahibə təlimin bütün mərhələlərində istifadə edilən sual-cavab üsuludur.Təlim prosesində müsahibənin aşağıdakı növlərini göstərmək olar: 1.Yeni materialın mənimsənilməsi prosesində. 2.Biliklərin möhkəmləndirilməsinə xidmət edən müsahibə. 3.Biliklərin yoxlanılması və qiymətləndirilməsinə xidmət edən müsahibə. 4.Təkrarlama müsahibəsi. Yeni materialın öyrədilməsi prosesində müsahibədən o zaman istifadə olunur ki, öyrədilən material haqqında öyrənilənlər müəyyən məlumata malik olsunlar. Müsahibənin bu növündən ən çox problemli izah zamanı istifadə edilir. Beləki, müəllim uşaqlara məlum olan materialları sual-cavabla üzə çıxardıqdan sonra onu evrestik müsahibə ilə yeni «problemə» bağlayır, məntiqi ardıcılıqla, düşündürüjc suallar vasitəsilə onları problemin açılışına qoşur. Evrestik müsahibə düşündürücü, araşdırıcı müsahibədir. Bu zaman öyrənənlər idraki fəallıq gösətərir, sualın cavabını şüurlu sürətdə axtarırlar. Sualların qoyuluşundaki məntiqi ardıcılıq isə onların araşdırmasına, idraki fəaliyyətinə istiqamət verir. Bununla da mənimsəmədə müsahibənin rolu artır, öyrənmə şüurluluq və fəallıq şəraitində keçir. Müsahibə müxtəlif əşya və ya hadisələr üzərində də aparıla bilər. Yeni materialın öyrədilməsi prosesində müsahibə həm indiktiv həm də dediktiv yolla aparıla bilər. İnduktiv yolla müsahibə zamanı müəllim, təlimatçı, usta və digər öyrətmə ilə məşğul olan şəxs öyrənənləri onlara məlum olan hadisə, fakt və qanunlara istinad edərək yeni qənaət, nəticə çıxarmağa gətirir.
Dediktiv müsahibə zamanı isə məlum həqiqətlər, elmi nəticələr ayrı-ayrı hallar və vəziyyətlərdə tətbiq edilir, tərkib hissələrinə ayrılır. Materialın induktiv və ya dediktiv izahı özü bilavasitə müsahibədə əks olunur. Müsahibə təlimin mürəkkəb metodu olub onun səmərəli keçirilməsinə aşağıdakı tələblər verilir: müsahibədə məntiqi ardıcılıq gözlənilməlidir; qoyulan suallar təfəkkürü inkişaf etdirməlidir; suallar aydın şəkildə qoyulmalıdır. Həmçinin suallara verilən cavablara da müəyyən tələblər verilir. Beləki, cavab aydın və məntiqi olmalı, cavab verənin münasibətini əks etdirməli, təfəkkürün məhsulu olduğunu sübüt etməlidir. Biliklərin möhkəmləndirilməsinə xidmət edən müsahibələr də təlimdə böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu tip müsahibə, əsasən, yeni material öyrədildikdən sonra, yeni öyrədilmişi daha da möhkəmləndirməyə xidmət edir. Bu müsahibə bilavasitə müəllimin izahından, yeni materiala aid çalışmalar icrasından və ya sonrakı dərsdə ev tapşırıqlarının yoxlanılmasından sonra aparılır. Möhkəmləndirmə ilə bərabər qiymətləndirmə və yoxlama müsahibəsi də aparıla bilər. İstənilən sual- cavaba öyrənənin bilik və mənimsəmə səviyyəsini müəyyən etmək olar. Yoxlama məqsədilə aparılan müsahibə də suallar aydın qurulmalı, düşündürücü olmalı, qeyri-müəyyən cavab üçün imkan verən, alternativ suallar verilməməlidir. Suallar dəqiq, qısa, məntiqi ardıcılıqla qurulmalıdır. Müsahibə üsulu təlimin bütün mərhələlərində, bütün təlim tipli məşğələlərin hamısında geniş şəkildə tətbiq olunur. Bura həmçinin mədəniyyət müəssisələrindəki təlim işləri, öyrədici rejissor işləri, ritorik xarakterli öyrədici tətbirlərin təşkili və s. daxildir. Belə tip məşğələlərdə çox vaxt müsahibə diskusiyalar şəklində aparılır. Diskusiyalar ən çox ali təhsil müəssisələri, mədəniyyət və incəsənət müəssisələrindəki təlim işlərində təşkil edilir. Diskusiyalar zamanı iştirakçılar (tələbə, şagird, tədqiqatçı və s.) öz fikirini əsaslandırılmış dəlil və sübutlarla isbat etməyi öyrətmək lazımdır. Bu uşaq və yeniyetmələrin, eləcə də böyüklərin əqli inkişafını sistemə salır, onların fikrini cilalayır, onlarda məntiqi inkişaf etdirir. Ekskursiyalar müstəqillik elementləri üstünlük təşkil edən metodlardan biridir. Ekskursiya təlim prosesinə həm təlim üsulu həm də təlimin təşkilat forması kimi daxil olmuşdur. Ekskursiyalar zamanı öyrənənlər həm yeni məlumatlar əldə edir, yeni biliklərə yiyələnirlər, həm də öyrəndiklərini təkrar edir, hafizədə möhkəmləndirir, öyrəndiklərinin əməli əhəmiyyəti, biliklərin tətbiqi ilə bilavasitə tanış olurlar. Ekskursiyalar zamanı izah və şərhin digər növlərindən də istifadə edilir. Orta ümumtəhsil məktəblərində, orta ixtisas məktəbləri, peşə məktəblərində ekskursiyalar tədris planı və proqramı əsasında xüsusi dərslər kimi aparılır. Bunlar tədris işinin mühüm tərkib hissəsi hesab olunur. Mədəniyyət müəssisələrində ekskursiyalar, əsasən marağa görə təşkil edilən məşğələlərdə təşkil edilir. Məsələn mü\əyyən texniki,elmi işin istehsalda qoyuluşu vəziyyətini öyrənmək məqsədilə, həmçinin məşğələdə əldə edilmiş yeniliyin istehsalda tətbiqi və onun əhəmiyyətini öyrənmək məqsədilə ekskursiyalar təşkil edilə bilər. Labarator məşğələlər və praktikumlar da tədqiqatçılıq metodlarından biri olub, yeninin axtarıcılığı mənimsəməsində mühüm əhəmiyyətə malikdir. Praktikum və labarator məşğələlərdən həmçinin biliklərin möhkəmləndirilməsi məqsədilə də istifadə edilir. Bu məşğələlərin xüsusi əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki müxtəlif təbii, kimyəvi, texniki hadisələr üzərində uzun müddət müşahidə apara və müstəqil nəticə çıxara bilirlər. Məsələn, bitkilərin becərilməsi üzərində iş, kimyəvi reaksiyalarla yeni element və maddələrin alınması və s. Mədəniyyət müəssisələrində labarator məşğələləri və praktikumlar marağa görə təşkil edilir və sırf yaradıcılıq məqsədi daşıyır. Bu məşğələlərdə yeni bitki növü üzərində iş, yeni texniki yaradıcılıq və s. işlər aparılır. Kitab və müxtəlif mənbələr üzərində iş həm biliklərə müstəqil yiyələnmə, həm də möhkəmləndirmə metodu kimi məlumdur. Bu üsulla təhsilin müxtəlif mərhələlərində, həmçinin təlim xarakterli bütün fəaliyyət sahələrində geniş istifadə edilir. Təlimin ilk mərhələlərində kitab üzərində işdən sinifdə və evdə istifadə edilir. Sinifdə öyrətmə, evdə təkrarlama və möhkəmlətmə vasitəsi kimi tətbiq edilir. Təlimin sonrakı mərhələlərində isə kitabdan müstəqil iş vasitəsi kimi istifadə edilməyə başlanılır. Kitab və ilk mənbələr üzərində iş hər kəsdən müəyyən bacarıq və vərdişlərə malik olmağı tələb edir. Bu bacarıq və vərdişlərə müxtəlif yaddaşlardan istifadə, sitatlara istinad etmə şərtlərini bilmə, cədvəllərdən istifadə, elmi- texniki ədəbiyyat oxuma, müxtəlif işarə və atlaslardan istifadə və s. daxildir. Kitab və ilk mənbələr üzərində iş insanlara bütün həyatı boyunca, fəaliyyəti prosesində lazım olan vacib və əhəmiyyətli bir üsuldur. Ona görə də təlimin ilk günlərindən başlayaraq şagird və tələbələrdə kitab üzərində müstəqil iş bacarıq və vərdişləri formalaşdırılmalıdır. Kitab üzərində iş bacarığın formalaşdırılmasının insanların gələcək fəaliyyətində böyük əhəmiyyəti vardır. Beləki, bu təhsilin bütün mərhələlərində elmi məlumatları daha ətraflı və dəqiq mənimsəmə üçün, xüsusi məqsədli müstəqil iş, axtarıcılıq işi və onun səmərəliliyini təmin edən mühüm şərtlərindən biridir. Kitab üzərində iş qaydalarına aşağıdakılar aid edilə bilər: öyrədənin izahı ilə kitabda verilənin əlaqələndirilməsi, öyrənilmişlərin təkrarı,
Yüklə 1,28 Mb. Dostları ilə paylaş:
|