Dərs vəsaiti baki nurlan 0 Elmi redaktoru

olmasın  deyə,  atam  xaqanı,  anam  xatunu  yüksəltmiş  tanrı,  e! 
verən tanrı, türk xalqının adı, şöhrəti yox olmasın deyə özümü o 
tanrı xaqan oturtdu». Bodunığ igitəyitı tiyin ymğaru oğuz bodun 
tapa,  ilgərü kxtay,  tatabı bodun  tapa,  birigərü  Tabğaç  tapa  uluğ 
sü eki yegirmi sülədim (KT ş 28)  «Xalqı yüksəldim deyə şimala 
oğuz xalqına qarşı, şərqə kıtay və tatabı xalqlarına qarşı,  cənuba 
Tabğaça qarşı  böyük  qoşunla on  iki  dəfə  qoşun  çəkdim».  Türk 
bodun  kanın  bolmayın  Tabğaçda  adınltı,  kanlanh  (T  2)  «Türk 
xalqı xanı olmadığından Tabğaçdan ayrıldı, xanlı oldu».
Qədim türk yazısı abidələrinin dilində rast gəlinən -kunça, 
-künçə  və  -ça,  -çə şəkilçili feli  bağlamaların  tərkib yaratmasına 
təsadüf edilməmişdir.
XII FƏSİL 
CÜMLƏ
Cümlə  dilin  qrammatik  qanunları  əsasında  formalaşan  və 
bitmiş  bir  fikir  ifadə  edən  dil  (nitq)  vahidinə  deyilir.  Orta 
məktəb  qrammatika  kitablarında  cümləyə  belə  bir  tərif verilir: 
«Bitmiş  bir  fikir  ifadə  edən  bir  neçə  sözün  birləşməsinə  və  ya 
bir  sözə  cümlə  deyilir».  Bu,  bəsit  tərif olsa  da,  cümlənin  üç 
xüsusiyyətini  ifadə  edir:  1.  Cümlə  bitmiş  fikir  ifadə  edir.
2.Cümlə,  bir  neçə  sözün  birləşməsindən  ibarət  olur.  3.  Cümlə 
bir  sözdən  də  ibarət  ola  bilər.  Əslinə  qalanda  «bitmiş  bir  fikir 
ifadə  edir»  ifadəsi  cümlənin  tam  əlaməti  deyildir.  Nitqimizdə 
əksər  hallarda  bir  cümlədə  fikir  bitkinliyi  olmur.  Bir  sıra 
hallarda  nitqimizdə  fikir  bitkinliyinə  nail  olmaq  üçün  bir  neçə 
cümlədən,  cümlələr  silsiləsindən  istifadə  edirik,  fikri  bütöv  bir 
söyləmdə  ifadə  edirik,  bitiririk.  Söyləmin  daxilindəki  cümlələr 
isə nisbi  fikir bitkinliyinə  malik olur.  Deməli,  fikir bitkinliyi  bir 
sözdə  də,  bir  neçə  sözün  birləşməsindən  ibarət  olan  cümlədə 
də,  bir neçə  cümlənin  birləşməsindən  ibarət  olan  söyləmdə  də 
olur.
Cümlənin  bir  və  ya  bir  neçə  sözdən  ibarət  olması  onun 
formalaşması üçün  əsas  deyildir,  çünki  cümlə sözlərin,  sadəcə, 
toplusundan,  əlaqəsiz  yığımından  ibarət  deyildir.  Cümlədəki
118
sözlər,  hər  şeydən  əvvəl,  həmin  dilin  daxili  inkişaf qanunlan 
əsasında  birləşir,  onların  arasında  məna  (leksik-semantik)  və 
qrammatik  əlaqə  olur,  onlar  semantik  əlaqələrdən  biri  ilə  bir- 
birinə bağlanır,  şəkilcə dəyişir,  bir-birini izah edir, aydınlaşdırır 
və  s.  Məhz  bu  tələbləri  ödədikdən  sonra  sözlərin  həmin  dilin 
qanunlarına  uyğun  surətdə  birləşməsi  cümləni  əmələ  gətirir. 
Qeyd etmək lazımdır ki, cümləni əmələ gətirən sözlər cümlənin 
təşkilində  eyni  dərəcədə,  eyni  hüquqla  iştirak etmir:  bunlardan 
bir  qismi  cümlədəki  əsas  fikrin  daşıyıcısı  vəzifəsini  yerinə 
yetirir,  onların  arasında  məna  qrammatik  əlaqələr  olur.  Belə 
sözlərin leksik-semantik mənası olur və onlar əsas nitq hissələri 
ilə ifadə edilir. Bu sözlər sintaksisdə cümlə üzvü adlanır.  Lakin 
əsas  nitq  hissələrinə  daxil  olan  və  cümlədə  iştirak  edən  hər 
hansı  bir  söz  cümlə  üzvü  ola  bilmir;  cümlədə  iştirak  edən 
sözlərdən  sintaktik  əlaqələrlə  bir-biri  ilə  bağlanan  və cümlədə 
müəyyən bir vəzifəsi olan sözlər cümlə üzvü ola bilir. Xitab və 
ara sözlər  (ara  cümlələr)  leksik  mənaya  malik  olsa  da,  cümlə­
dəki digər sözlərlə əlaqəyə girmədiyi və vəzifə daşımadığı üçün 
cümlə  üzvü  ola  bilmir.  Cümlənin  tərkibində  leksik  mənası 
olmayan sözlərin də müəyyən qədər rolu  vardır,  lakin bu sözlər 
cümlədə məna daşıyıcısı deyil, cümləni əmələ gətirən məna da­
şıyıcı  sözlər arasında müəyyən qrammatik əlaqələr yaradılması­
na  xidmət  edir.  Köməkçi  nitq  hissələrinə  daxil  olan  sözlər  və 
nidalar belə yardımçı qrammatik vasitələrdir.  Cümlə dilin digər 
vahidlərindən  onunla  fərqlənir  ki,  1)  dilin  digər  vahidləri  - 
foncm,  morfem  və  leksemlər  adlandırır,  cümlə  isə  informasiya 
ifadə edir; 2) həmin vahidlər cümlənin qurulmasına xidmət etdi­
yi  halda,  cümlə onların qurulmasına xidmət etmir;  3) dilin digər 
vahidləri  ünsiyyətə  bilavasitə  xidmət  etmədiyi  halda,  cümlə 
bilavasitə ünsiyyətə  xidmət edir.  Buna görə də cümlə dilin (nit­
qin) ən mühüm vahididir.
Sözlərin hər cür toplusu,  hər cür birləşməsi  cümlə adlana 
bilməz.  Sözlərin  birləşmələrinin  cümlə  adlanması  üçün  həmin 
söz  birləşmələri  və  ya  ayrılıqda  götürülmüş  bir  söz  müəyyən 
əlamətlərə  malik  olmalıdır.  Cümlənin  formalaşması  aşağıdakı 
əlamətlərlə müəyyənləşdirilir:
1.  Cümlənin  əsas  əlamətlərindən  biri  fikir  bitkinliyidir. 
Fikir  bitkinliyi olmazsa,  söz  söz  olaraq,  söz  birləşməsi  söz bir­
ləşməsi  olaraq  qalır.  Cümlənin  tərifində  «bitmiş  bir  fikir»  ifa­
dəsi düz olmasa da,  fikir bitkinliyi cümlənin ən mühüm əlaməti
119

---

olaraq qalır. Ümumiyyətlə, fikir cümlədə bitməyə də bilər, lakin 
qrammatika  baxımında  fikir  cümlədə  bitir:  fakt  və  hadisənin 
mövcudluğu təsdiq və ya inkar edilir, fakt və ya hadisə haqqında 
soruşulur.
2.  Cümlənin  ikinci  əlaməti  predikativlikdir.  Predikativlik 
bir  sözün  və  ya  bir  neçə  sözün  birləşməsinin  varlıq  haqqında 
məlumat  verməsində  təzahür  edir.  Predikativlikdə  fakt  və  ya 
hadisə  təsdiq  və  ya  inkar  edilir,  münasibət  bildirilir,  məlumat 
almaq  nəzərdə  tutulur.  Predikativliyin  yaranmasında  zaman  və 
modaİlıq mühüm rol oynasa da qrammatika baxımından predika­
tivliyin  təzahürü  özünü  adlarda  xəbərlik  (xəbərlik  şəkilçiləri), 
fellərdə şəxs kateqoriyasında təzahür etdirir.
3.  Cümlənin  üçüncü  əlaməti  -   fikir  bitkinliyi  və  predika- 
tivliyi  tamamlayan,  fikrin  bitməsini,  qrammatik  göstəricisi 
olmayan  predikativliyi  rellaşdıran  əlamət  intonasiyadır,  daha 
doğrusu,  intonasiya  bitkinliyidir.  Cümlənin  əmələ  gəlməsində 
intonasiyanın  rolu  böyükdür.  Hətta  qrammatika  baxımından 
predikativliyi  formalaşmayan  konstruksiyalar  da  intonasiya  bit­
kinliyi  sayəsində  cümləyə  çevrilir.  İntonasiya  bitkinliyi  sayə­
sində  nəinki  qrammatik konstruksiyalar  (feli  söz  birləşmələri  - 
tərkiblər)  və  söz birləşmələri,  hətta heç bir şəxs şəkilçisi qəbul 
etməmiş  sözlər  də  cümlə  əmələ  gətirir.  Bəzən  əksinə  də  olur: 
predikativliyin  bütün  əlamətlərini  qəbul  etmiş  söz  intonasiya 
bitkini iyinin  olmaması  üzündən  cümlə  kimi  formalaşmır. 
Məsələn,  müasir Azərbaycan dilində «öldü  var,  döndü yoxdur» 
cümləsində  «öldü»  və  «döndü»  sözləri  predikativliyin  bütün 
əlamətlərini  qəbul  etmişdir:  hər  iki  söz  felin  şühudi  keçmiş 
zamanı  üçüncü  şəxsin  təkindədir  və  qrammtikanın  qanunlarına 
əsasən  predikativlik bildirməli,  cümlə  hesab  edilməlidir.  Lakin 
hər iki feldə cümləyə xas, cümlə üçün zəruri olan intonasiya bit­
kinliyi olmadığından hər iki fel cümlə təşkil edə bilmir.
4.  Cümlənin  mühüm  əlamətlərindən  biri  də  modallıqdır. 
Cümlə  müəyyən  bitmiş  fikri  ifadə  etməklə,  onda  predikativlik 
və  intonasiya  bitkiknliyi  olmaqla  yanaşı,  onun  cümlə  şəklində 
formalaşması  üçün  onda  modallıq  da  olmalıdır.  Modaİlıq  fikrin 
gerçəkliyə  münasibətini  ifadə  edir.  Modaİlıq cümlədə  müxtəlif 
vasitələrlə  ifadə  edilir.  Adi  intonasiya  ilə  tələffüz  edilən  nəqli
120
cümlələrin böyük əksəriyyətində  fikrə  heç bir əlavə  münasibət 
ifadə  edilmədikdə  modallıq  zəifləyir  və  nəzərə  çarpmır.  Lakin 
cümlədə  söz  sırasını  dəyişdikdə  bu,  intonasiyaya  təsir  etdiyi 
kimi,  modallığm  da  qüvvətlənməsinə,  aşkar şəkildə  təzahür et­
məsinə səbəb olur. Cümlədəki modallığı qüvvətləndirmək, daha 
qabarıq  şəkildə nəzərə çarpdırmaq  üçün  türk dillərində,  o  cüm­
lədən qədim türk yazısı abidələrinin dilində xüsusi vasitələrdən 
-   modal  sözlərdən  və  ədatlardan  istifadə  edilir.  Cümlədə 
modallığm  ifadəsində  xitabların  və  söz  sırasının  da  mühüm 
əhəmiyyəti  vardır.  Şifahi  nitqdə  modallığm  yaranmasında 
intonasiyanın xüsusi əhəmiyyətinin olduğunu ayrıca qeyd etmək 
lazımdır.
Beləliklə, hər hansı bir ayrıca götürülmüş sözün və ya söz­
lərin birləşməsinin  cümlə kimi  formalaşması üçün  onda mütləq 
müəyyən bir bitmiş fikir ifadə edilməli, predikativlik, intonasiya 
bitkinliyi və modallıq olmalıdır.
CÜMLƏNİN M ƏQSƏD VƏ İNTONASİYAYA 
GÖRƏ NÖVLƏRİ
Ünsiyyətdə  məqsədlər  bir-birindən  fərqləndiyi  kimi,  ün­
siyyət  üçün  istifadə  edilən  cümlələr  də  bir-birindən  fərqlən­
məlidir.  İşlətdiyimiz  cümlələrin  bir  qismində  bu  və  ya  digər 
fakt,  yaxud  hadisə  haqqında  məlumat  verilir,  müəyyən  bir 
informasiya  təsdiq  və  ya  inkar  edilir.  Cümlələrin  bir  qismində 
danışan  müəyyən  bir  informasiyanı  öyrənmək,  aydınlaşdırmaq 
istəyir.  Cümlələrin  üçüncü  qismində  danışan  öz  istək,  arzu, 
xahiş  və  s.,  dördüncü  qismində emosiyasını  ifadə edir.  Məqsəd 
müxtəlifləşdikcə  onları  ifadə  edən  cümlələr  də  müxtəlifləşir. 
Müxtəlif  məqsədlər  üçün  işlədilən  cümlələrdə  müxtəlif 
intonasiyalardan  istifadə  edilir.  Buna  görə  də  bəzən  eyni  bir 
cümlə  məqsəddən  asılı  olaraq  müxtəlif intonasiyalar  ilə  ifadə 
edilə bilər, hər dəfə intonasiyadan asılı olaraq cümlənin məqsəd 
çaları dəyişə bilər. Məsələn, Kağan kəlti «Xaqan  gəldi» cümlə­
sini  adi  intonasiya  ilə  ifadə  etdikdə  {Kağan  kəlti)  müəyyən  bir 
fakt -  xaqanın  gəlməsi xəbər verilir.  Həmin  cümləni  sual  into­
nasiyası  ilə  ifadə  etdikdə  {Kağan  kəlti?)  xaqanın  gəlib-gəlmə-
121

---