Dərs vəsaiti baki nurlan 0 Elmi redaktoru

xalqı,  türk  qanunu  itirmiş  xalqı  əcdadlarımın  qanunu  əsasmda 
təşkil  etmiş,  öyrətmiş».  Tefjri  təg teQridə  bolmış türk bilgə  ka- 
ğatt  bu  ödkə  olurtım  (КТ  c  1)  «Tanrı  tək  tanrıda  olmuş  (göy­
lərdə  doğulmuş)  türk  müdrük xaqanı  bu  vaxt  (taxta)  oturdum». 
Tetjri təg,  tenri yaratmış türk bilgə kağan sabun (BK ş  1) «Tanrı 
tək, tanrı yaratmış türk müdrük xaqanı sözüm (budur)».
Qədim türk yazısı abidələrinin  dilində  -mış,  -miş şəkilçili 
feli  sifətlərin  təbii  vəzifəsi  adlardan  əvvəl  işlənib  onları 
müxtəlif  baxımdan 
təyin 
etməkdir. 
Yuxanda  verilmiş 
cümlələrdə -mış şəkilçili  feli sifət tərkibləri məhz təyin rolunda 
çıxış edir.  Lakin müasir türk dillərində olduğu kimi, qədim  türk 
yazısı  abidələrinin  dilində  də  -mış  şəkilçiliyi  feli  sifətlər 
substantivləşərək  hallana  və  mənsubiyyət  şəkilçisi  qəbul  edə 
bilir.  Substantivləşib hallandıqda və mənsubiyyət şəkilçisi qəbul 
etdikdə  -mış  şəkilçili  feli  sifətlər  mübtəda  və  tamamlıq 
vəzifəsini də yerinə yetirə bilir.
-mış  şəkilçili  feli  sifət  tərkibi  mənsubiyyət şəkilçisi qəbul 
edib  cümlənin  mübtədası  vəzifəsində  işlənir;  məsələn:  anta 
kalmışı  yir  sayu  кор  turu,  ölü  yorıyur  ertig  (КТ  c  3)  «Orada 
(sağ) qalmışı yer boyu tamamilə əldən düşərək yürüyürdü». Ida, 
taşta  kalmışı  kobranıp yeli yüz boltı  (T 4) «Kolda (çöldə), daşda 
qalmışı  toplanıb  yeddi  yüz  oldu».  Yağmısı  ben  ertim,  Bilgə 
Tonyukuk  (T  5)  «Qoşulanı  mən  idim  -   Müdrik  Tonyukuk». 
Kəlmisi alp,  - tidi (T 38) «Gələnləri  cəsurdur, - dedi».
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  feli  sifət  tərkiblə­
rinin tamamlıq rolunda işlənməsinə təsadüf edilməmişdir.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  -mış  şəkilçili  feli 
sifət  tərkiblərinin  işlənməsində  müasir  türk  dillərindən  bəzi 
fərqlənən xüsusiyyətlər do müşahidə edilir.
1. 
Müasir  türk  dillərində  feli  sifət  tərkibi  sonra gələn  adı 
təyin etdikdə tərkibin əsas üzvü olan  feli  sifət heç bir şəkilçi qə­
bul  etmir.  Qədim türk yazısı  abidələrinin dilində isə bəzən  -mış 
şəkilçili  feli  sifət  tərkibi  sonra  gələn  adı  təyin  etdikdə  feli  sifət 
şəkilçisindən  sonra  mənsubiyyət  şəkilçisi  işlənir;  məsələn:  ... 
anta  kalmışı  bodun  on  uyğur,  tokuz  oğuz  üzə yüz yıl  olurıp  ...
98
(MÇ  3)  «... orada qalmış xalq on uyğur, doqquz oğuz (xalqları) 
üzərində yüz il oturub...»
2.  Müasir  türk  dillərində  -mış  şəkilçili  feli  sifət  mən­
subiyyət  şəkilçisi  qəbul  edib  qoşma  ilə  işlənmir.  Qədim  türk 
yazısı  abidələrinin  dilində  isə  -mış  şəkilçili  feli  sifət  həm 
mənsubiyyət  şəkilçisi  qəbul  edir,  həm  də  qoşma  ilə  işlənir; 
məsələn:  ...  bodun ara bolmışın üçün əlig uyamğa adırıltım  (Y
15)  «...  xalq  arasında  olduğum  üçün  əlli  qohumumdan 
ayrıldım».
3.  Müasir türk dillərində -mış şəkilçili  feli  sifət yerlik hal 
şəkilçisi  ilə işlənmir.  Qədim türk yazısı abidələrinin dilində isə 
bu  feli  sifət  -da  yerlik  hal  şəkilçisi  qəbul  edir.  Məsələn: 
adınlmışta sahnur ertimiz (İ A 1) «Ayrılmağımıza qəmlənirdik».
II. 
-duk,  -dük,  -tuk,  -tük  şəkilçili  feli  sifətlərin  əmələ 
gətirdiyi  tərkiblər.  Müasir  tüık  dillərindən  bir  qismində, 
məsələn,  Azərbaycan  dilində  bu  şəkilçi  yalnız  mənsubiyyət 
şəkilçisi ilə birlikdə (-dığım,  -dığın,  -dtğım ız...  şəklində) işlənir, 
feli sifət əmələ gətirir. Qədim türk yazısı abidələrinin dilində bu 
şəkilçi həm mənsubiyyət şəkilçisi ilə, həm də onsuz işlənir.
Qədim türk yazısı abidələrinin dilində -mış şəkilçisi kimi, 
-duk,  -dük şəkilçisi də iş, hal, hərəkəti keçmiş zaman bağlayır.
Qədim türk yazısı abidələrinin dilində -duk,  -dük şəkilçili 
feli  sifət  tərkibləri  həm  qoşmalarla  (əsasən,  üçün  qoşması  ilə), 
həm də qoşmalarsız işlənə bilir; məsələn:  Tefjri küç bertük üçün 
kaljım kağan süsi böri təg ermis, yağısı koy təg ermis (KT ş  12) 
«Tanrı  güc  verdiyi  üçün  atam  xaqanın  qoşunu  qurd  kimi  imiş, 
yağısı  qoyun  kimi  imiş».  ...  közün  körmədük,  kulkakın  esidmə- 
dük,  bodunımın  ilgərü  kün  loğsıkıtja,  birigərü  tabğaçka,  kurı- 
ğaru...  (BK şm 11)«... gözü ilə görməyən, qulağı ilə eşitməynə 
xalqımı şərqə gündoğana, cənuba Tabğaça, qərbə ...».
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  -duk.  -dik şəkilçili 
feli  sifət tərkiblərinin əsas vəzi fes i adlardan əw əl  işlənib onları 
təyin  etməkdir,  lakin  abidələrin  dilində  bu  feli  sifət  tərkibləri 
mübtəda,  tamamlıq,  xəbər,  xüsusən  zərflik  vəzifələrində  də 
işlənir.
99

---

1. -duk,  -dük şəkilçili feli sifət tərkibləri təyin vəzifəsində. 
Bu vəzifədə  feli sifətlər heç bir şəkilçi qəbul etmir, sonra gələn 
adlara yanaşır, onları təyin edir; məsələn: Bəyləri, bodum  tüzsiz 
üçün,  tabğaç bodun təbliğin /cürlik üçün,  armakçtsın  üçün,  inili- 
eçili  kiQsürtükin  üçün,  bəgli-bodunlığ  yoQşurtukın  üçün  türk 
bodun  illədük ilin ıçğınu ıdmıs,  kağanladuk kağanın yitirü ıdmıs 
(KT  ş  6-7)  «Bəyləri,  xalqı  döz  olmadığı  üçün,  tabğaç  xalqının 
təhriki  hiyləgər  olduğu  üçün,  cəzbedici  olduğu  üçün,  kiçik 
qardaşları  böyük  qardaşların  üstünə  salışdırdığı  üçün,  bəylərlə 
xalqı  bir-birinin üstünə  qaldırdığı üçün türk xalqı yaratdığı elini 
dağıtmış, xaqan qoyduğu xaqanını sona yetirmiş».
2.  -duk,  -dük şəkilçili feli  sifət tərkibləri  mübtəda  vəzifə­
sində.  Bu vəzifədə feli  sifətlər heç bir şəkilçi qəbul etmir, lakin 
müstəqil  şəkildə  (yəni,  adlara  qoşulmadan)  işlənib  cümlənin 
mübtədası  olur;  məsələn:  Karluk isi Qə  kəlmədük tidi  (MÇ  25) 
«Karluklar müttəfiqlərinin yanına gəlmədi, - dedi».
3.  -duk şəkilçili feli sifət tərkibi xəbər vəzifəsində.  Bu feli 
sifət  tərkiblərindən  sonra  ır/ir  naqis  feli  işlənir  və  feli  sifət 
tərkibi  xəbər vəzifəsini  yerinə  yetirir; məsələn: An ta kisrə inisi 
eçisin tək kıhnmaduk erinç,  oğlı ka Qın təg kılınmaduk erinç (KT 
ş  5) «Ondan sonra kiçik qardaşı böyük qardaşı kimi olmadı, oğlu 
atası kimi olmadı».
4.  -duk  şəkilçili  feli  sifət  tərkibi  tamamlıq  vəzifəsində. 
Tərkibin son sözü -  feli sifət hallanır və tərkib cümlənin tamam- 
lığı  olur;  məsələn:  ...  bilməz biligin  biltükimin,  ödiikimin  bunça 
bitig  bitidim  (KÇ  28)  «...  bilməz  biliyin  bildiyini,  nəsihətini 
(öyüdünü) bunca yazı yazdım».
5.  -duk  şəkilçili  feli  sifət  tərkibi  zərflik  vəzifəsində. 
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  -duk  şəkilçili  feli  sifət 
tərkibləri  ən  çox.  cümlənin  zərfliyi  vəzifəsində  işlənir.  Bu  feli 
sifət  tərkibləri  cümlənin  müxtəlif  zərfliyi  vəzifəsini  yerinə 
yetirir.
a)  -duk  feli  sifət  şəkilçisindən  sonra  heç  bir  şəkilçi 
artırılmır və feli sifət tərkibi bütövlükdə cümlənin səbəb zərfliyi 
olur;  məsələn:  Yağı  bohp  itinü,  yaratunu  umaduk yana  içikmis
100
(KT ş  10) «Yağı olub (özünə el) təşkil etməyi bacarmadığından 
yenə tabe olmuş».
b)  -duk  feli  sifət  şəkilçisindən  sonra  -gərü  istiqamət  hal 
şəkilçisi qəbul edən  feli sifət əvvəl gələn sözləri idarə edir, feli 
sifət tərkibi yaradır və tərkib bütövlükdə  cümlənin səbəb-məq­
səd  zərfliyi  olur;  məsələn:  Bunça  isig-küçig bertükgərü  salan­
madı (KT ş 10) «Bu qədər zəhmətini verdiyinə heyfsilənmədi».
c)  -duk şəkilçili  feli  sifət  əvvəlcə  mənsubiyyət  şəkilçisi, 
sonra yönlük hal şəkilçisi qəbul edir, feli sifət tərkibi yaradır və 
tərkib  bütövlükdə  cümlənin  səbəb  zərfliyi  vəzifəsini  yerinə 
yetirir; məsələn: Mən özüm kağan olurtukıma... yir sayu barmış 
bodun  ölü,  yitü,  yadağın,  yalıQın  yana  kəlti  (KT  ş  27)  «Mən 
özüm  xaqan  oturduğuma  görə  ...  yer  üzünə  səpələnmiş  xalq 
əldən düşmüş halda, piyada, yalın yenə gəldi».
ç) Qədim türk yazısı abidələrinin dilində -duk şəkilçili feli 
sifət  tərkibləri  ən  çox  üçün  qoşması  ilə  işlənir  və  cümlənin 
səbəb-məqsəd  zərfliyi  olur.  Bu  feli  sifət  tərkiblərinin  üçün 
qoşması ilə işlənməsi özünü iki şəkildə göstərir:
1)  Feli  sifət  əmələ  gətirən  -duk  şəkilçisindən  sonra  feli 
sifətə heç bir şəkilçi artırılmır,  feli sifət tərkibi üçün qoşması ilə 
birlikdə  cümlənin  səbəb-məqsəd  zərfliyi  olur;  məsələn:  Anta 
kisrə teQn biligbertük üçün özüm ök kağan kısdım (T 6) «Ondan 
sonra tanrı bilik verdiyi üçün məhz özüm xaqan seçdim».
2) Feli sifət əmələ gətirən -duk şəkilçisindən sonra feli si­
fət  mənsubiyyət  şəkilçisi  qəbul  edir  və  ona  qoşulan  üçün 
qoşması  ilə  birlikdə  feli  sifət  tərkibi  bütövlükdə  cümlənin  sə­
bəb-məqsəd  zərfliyi  vəzifəsini  yerinə  yetirir;  məsələn:  Mən 
özüm kağan olurtukım üçün türk bodunığ...  kılmadım (BK ş 36) 
«Mən  özüm  xaqan  oturduğum  üçün  türk  xalqını  ...  cəzalandır­
madım».  Kazğantukın  üçün,  uduğ  özüm  kazğantukım  üçün  il 
yəm ə  il  boltı.  bodun  yəmə  bodun  boltı  (T  55-56)  «Qazandığı 
üçün, ardınca özüm qazandığım üçün el də el oldu, xalq da xalq 
oldu».
III. 
-ğnta,  -gmə  şəkilçili  feli  sifətlərin  əmələ  gətirdiyi 
tərkiblər.  Qədim türk yazısı abidələrinin dilində -ğma,  -gmə  (- 
ığma,  -igmə)  şəkilçisi  indiki  zaman  məzmunlu  feli  sifətlər
101

---