Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət

 
187 
Sanki  kişi  Yer  üzündə  görünməmiş  qəribə  bir  şey  eşitmişdi. 
Birdən  barıt  kimi  açılaraq,  dəyirmanın  şırıltısını  batıran  qəzəbli 
səslə mənim üstümə qışqırdı:… 
(İ.Əfəndiyev) 
Dramaturgiya  dili  –  monoloq  və  dialoqlardan  ibarət  olan 
səhnə əsərinin dilidir. Məsələn: 
Böyükbəy: (Şahnazın  əlindən tutaraq).  Mənim əziz bacımın 
kefi necədir? 
Şahnaz: Şükür Allaha, qardaş, yaxşıyam, axşam gəlib-gedən 
çox olduğu üçün soruşa bilmədim. Sənin Peterburq səfərin necə 
keçdi? 
Böyükbəy: Səfərim o qədər də fərəhli olmadı. Peterburq bu 
saat qazan kimi qaynayır. Hər yerdə inqilab havası duyulur.  
(İ.Əfəndiyev) 
 
Bədii üslub başqa üslublarla müqayisədə daha qədim və daha 
zəngin  sayılır.  Başqa  üslubların  formalaşması,  ədəbi  dil  norma-
larının müəyyənləşməsində bədii üslub həmişə aparıcı olmuşdur. 
Ədəbi  dildə  normanın  yeniləşməsi,  ümumxalq  dili  vahidlərinin 
yazılı dilə gəlişi bədii üslubdan başlanır. 
 
Mövzu 20: Azərbaycan ədəbi dilinin funksional üslubları 
barədə 
 
Azərbaycan  ədəbi  dilinin  funksional  üslublarına  aşağıdakı 
üslublar daxildir: bədii üslub, elmi üslub, publisistik üslub, məi-
şət üslubu, rəsmi-üşgüzar üslub. Bu üslubların hər birinin özünə-
məxsus  xüsusiyyət  ləri  vardır.  Tarixi  inkişaf  prosesində  müəy-
yənləşmiş  həmin  xüsusiyyətlər  bir  üslubu  başqa  üslubdan  fərq-
ləndirir. Məsələn, bədii üslub obrazlılığı, bədii ifadə vasitələrinin 
bolluğu ilə seçildiyi kimi, elmi üslubun da əsas səciyyəvi xüsu-
siyyəti terminlərdən istifadəyə üstünlük verilməsidir. Bu üslublar 

---

 
188 
bir-birindən  nə  qədər  fərqlənsə  də,  onların  hamısı  ədəbi  dilin 
üslublarıdır. Buna görə də bu üslubların hər biri ədəbi dilimizin 
fonetik, leksik və qrammatik normalarına tabe olur. 
Üslublarda  həm  diferensiasiya  (ayrılma,  ixtisaslaşma),  həm 
də inteqrasiya (yaxınlaşma) prosesi gedir. Birinci halda ədəbi dil 
ixtisaslaşır  (yəni  üslublar  bir-birindən  fərqlənir,  ayrılır),  ikinci 
halda isə onlar hamı üçün anlaşıqlı olur. 
Bədii  üslub  –  milli  bədii  təfəkkürün  ifadəsidir.  Obrazlı, 
emosional  nitq  formasıdır.  Bədii  üslub  ədəbi  dilimizin  tarixində 
həmişə  aparıcı  olmuşdur.  Funksional  imkanlarının  genişliyinə 
görə bədii üsluba ədəbi-bədii dil deyilir. Bədii üslubun ən vacib 
şərti və ümumi cəhəti obrazlılıqdır. Bədii üslubun obrazlılığı həm 
fonetik, həm leksik, həm də qrammatik səviyyədə özünü göstərir. 
Emosionallıq  (ekspressivlik)  ilk  növbədə  obrazlılıqdan  ya-
ranır. Obrazlı nitq həm də emosional (ekspressiv) nitqdir. 
Fonetik  səviyyədə  bədii  üslubun  göstəriciləri  alliterasiya, 
assonans, təkrar və intonasiyadır. Birinci üç göstərici nitqdə ritm 
yaradan əsas vasitələrdir. 
Alliterasiya eyni samit səslərin təkrarına deyilir. 
Məsələn:  ―Yaxşılığa  yaxşılıq  hər  kişinin  işidir,  yamanlığa 
yaxşılıq ər kişinin işidir‖. 
Atalar  sözündə  təkrar  olunan  y  və  ş  samitləri  nitqdə  alli-
terasiya  yaradır.  Nəsiminin:  ―Al  ilə  ala  gözlərin  aldadıb  aldı 
könlümü; Alinə bax nə al edər, kimsə irişməz alinə‖ beytində ilə l 
samitinin təkrarı alliterasiyadır. 
Assonans isə eyni saitlərin təkrarına deyilir. Məsələn: ―Aza-
cıq aşım, ağrımaz başım‖ atalar sözündə a və ı saitlərinin təkrarı 
nitqdə  assonans  yaradır.  Nəsiminin  yuxarıdakı  beytində  də  bu 
saitlərin təkrarı assonansdır.  
Təkrar  dedikdə  isə  ritmik  (fonetik)  təkrar  nəzərdə  tutulur. 
Məsələn:  ―Ağa  Kərəm,  paşa  Kərəm,  xan  Kərəm;  Alış  Kərəm, 
tutuş  Kərəm,  yan  Kərəm‖  misralarında  Kərəm  sözünün  təkrarı 

---

 
189 
xüsusi  bir  ritm  yaradır.  İntonasiya  isə  şeirin  və  ya  cümlənin 
xüsusi intonasiya ilə oxunması deməkdir. 
Bədii  üslubun  leksik  səviyyədə  göstəriciləri:  epitet,  təşbeh, 
istiarə,  mübaliğə,  kinayə;  frazeoloji  birləşmələr,  omonimlər, 
sinonimlər, antonimlər və s. 
Bədii üslubun qrammatik səviyyədə göstəriciləri: 
Söz  sırasının  qəsdən  pozulması  (inversiya),  qeyri-normativ 
quruluşlu cümlələr, ellipsis (sözlərin və ya şəkilçilərin ixtisarı). 
Obrazlılığın  fonetik  səviyyədə  təzahürü  qrammatik  səviy-
yədə təzahürü ilə, leksik səviyyədə təzahürü isə həm fonetik, həm 
də qrammatik səviyyədəki təzahürləri ilə birbaşa bağlıdır. 
Bədii  üslub  ümumxalq  dilinə  əsaslanır.  Xalq  təfəkkürünün 
məhsulu  olan  sözlər,  ifadələr,  hətta  müəyyən  həcmdə  dialek-
tizmlər belə bədii üslubda işlənir. 
Bədii  üslub  –  şeir  dili,  nəsr  dili  və  drammaturgiya  dili 
formalarında özünü göstərir. 
Şeir dili – müəyyən ahəngə, ölçüyə və bölgüyə malik olan və 
qafiyələnən dildir. Məsələn,  
 
 
Başına döndüyüm gülüzlü sona,  
 
 
Ömrümün ilk çağı yadıma düşdü: 
 
Şairlər oylağı bizim tərəflər,  
 
 
Tərlanlar oylağı yadıma düşdü. 
 
 
 
 
 
 
 
(S.Vurğun) 
Nəsr dili – müəyyən süjetə malik olan təhkiyənin – hekayə, 
povest, romanın dilidir. Məsələn: 
Musa  dayı  iti  və  sərt  bir  hərəkətlə  üzünü  bizə tərəf  çevirib, 
heyrətlə  əvvəlcə  mənə,  sonra  Humaya,  sonar  yenə  mənə  baxdı. 
Sanki  kişi  Yer  üzündə  görünməmiş  qəribə  bir  şey  eşitmişdi. 
Birdən  barıt  kimi  açılaraq,  dəyirmanın  şırıltısını  batıran  qəzəbli 
səslə mənim üstümə qışqırdı:… 
(İ.Əfəndiyev) 

---