Davlatova kamola

10) hikmatli so‘z shaklidagi dialektal so‘zlar (Assalāmu alaykum, balli, ming rahmat, āmad, ātangga rahmat, čarčamang kabilar).
Bular shevalarning benihoya katta lug‘aviy boyligini ko‘rsatuvchi asos hamda dalillar majmuidir. Chunki sheva vakillari bormi, demak, nutqda bir qancha so‘zlar konnotativ ma’noda, ya’ni dialektal ma’noda qo‘llanadiki, bu holatga ham haligacha tadqiqotlarda jiddiy e’tibor berilgani yo‘q. 1971-yilda nashr etilgan “O‘zbek xalq shevalari lug‘ati”dagi so‘zlardan ko‘rinib turibdiki, hozirgacha sof leksik dialektal so‘zlar va qisman fonetik o‘zgarishga uchragan so‘zlar o‘rganilgan, xolos. Qolgan dialektal so‘zlar esa xalq shevalarida turganicha qolmoqda., unutilishi mumkin.
XULOSA
Yuqoridagilarni e’tiborga olgan holda quyidagi umumlashmalarga kelindi:
Dialektal so‘zlarlarni o‘rganish va tadqiq etish o‘zbek tilining leksik boyligini
saqlashga imkon beradi. Dialektal so‘z maqomi va dialektal matnni yozib olish
metodi alohida fanga oid xususiy metodlar ekanligi uning “O‘zbek dialektologiyasi”
fan doirasida faol qo‘llanishini anglatadi.
Dialektal so‘z maqomi va uning turlarini bilmasdan turib, dialektal matnlarni
yozib olishga kirishmaslik kerak. Chunki so‘zlovchi dialektal so‘zlarni qo‘llab
gapiradigan yoki ularni qo‘llamasdan gapiradigan holatda bo‘ladi;
So‘zlovchi biror dialektal so‘zni qo‘llashni boshladimi, keyingi gaplarida ham
shunday so‘zlarni qo‘llashi aniq. Shuning uchun ularning gaplarini yozib olishga
bildirmasdan kirishish o‘rinli.
Dialektologiya metodologiyasiga tayanilgan holda dialeкtal matnlarni tahlili metodi o‘z ichida quyidagi kichik metodlarni jamlagan mazmun-mohiyat jihatidan katta metod sanaladi: 1) dialektal matn(lar)ni yozish metodi; 2) u(lar)ni transkripsiya
qilish metodi; 3) dialektal matnlarni leksik tahlil talablari asosida dialektal so‘z
turlarini aniqlash metodi; 4) dialektal so‘z turlarini dialektal matnlar asosida tahlil etish orqali o‘qitish metodi. “Xullas, lahjalar va shevalar tilimizdagi bitmas-tuganmas boylikdir. Ularni mumkin qadar tezroq va to‘liqroq yozib olishga harakat qilish asosiy burchimizdir”[ Ражабов Н. 1996.]. Albatta, mana shu metod(lar)dan foydalansak, eng kamaytirib aytilganda ham sheva vakillari nutqida saqlanib qolayotgan ikki yarim milliondan ortiq dialektal so‘zlarimizni to‘la, tadqiq eta olamiz. Shuningdek, yuqoridagi metod(usul)lar bilan “O‘zbek dialektologiyasi”, dialektal leksikografiya va dialektal leksika sohalarida quyidagi ilmiy texnologik jarayonlarni amalga oshirish mumkin:
1) sheva vakillarining gaplarini dialektal matnlar sifatida yozib, transkripsiya qilishni amalga oshirish;
2) yozib olingan dialektal matnlarni dialektal leksik tahlil qilish;
3) ularni dialektal leksik tahlil etish asosida dialektal so‘z, uning turlarini ajratishni boshlash;
4) ajratib olingan dialektal so‘zlardan dialektal lug‘at maqolalar tayyorlash;
5) dialektal lug‘at maqolalarni dialektologiya nuqtai nazardan tahlil etib, sheva
lug‘atlarini shakllantirish;
6) tayyorlangan va muhoka qilingan dialektal lug‘at maqolalardan shakllangan
elektron lug‘atlarni nashrga tayyorlab, ulardan lingvistik atlaslarni yaratishga kirishish;
7) nashrga tayyorlab, muhokama qilingan dialektal lug‘at maqolalardan
elektron sheva lug‘at(lar)ini shakllantirish;
8) dialektal lug‘at maqolalardan lingvistik atlaslarni tayyorlashga kirishish.
Bularning to‘liq shakllanishi natijasida dialektal lug‘at tuzish tamoyillarining [Abdullaev, F, A. 1966] talablarini bajarish mumkin bo‘ladi va lug‘at tuzishning yangi tamoyillarini ham shakllanishi ham oson bo‘ladi.Ushbu ilmiy texnologik jarayon dialektal elektron lug‘atlarni tayyorlashda yuqorida sanab o‘tilgan metod (usul)lar bilan birgalikda qo‘llanishi maqsadga muvofiq. Demak, dialektal so‘zlarni aniqlab, jamlab, leksik tahlil qilib, ularga dialektal lug‘at maqolalar tayyorlab borish bilan dialektal lug‘atlarga, xususan, elektron dialektal lug‘atlarga yo‘l ochib boriladi. Bu bilan esa keng qamrovli dialektologik tadqiqotlarni boshlab yuborishga imkon beradi. Buz ilgari surilgan hamda dialektologik amaliyotlar davomida sinalgan dialektal matnlar tahlili metodi va uning tarkibidagi quyidagi xususiy tadqiq metodlardan kelajakda faoliyat ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan “Qarluq, qipchoq va o‘g‘uz lahjalarining materiallari asosida elektron lug‘at tuzish va atlas yaratish” nomli innovatsion loyihada bemalol qo‘llanishi maqsadga muvofiqligi ham bir qancha amaliy jihatlardan asoslanilgan mulohaza va dalillar bilan ko‘rsatib o‘tilganki, bu metodning amaliy ahamiyati, albatta, katta bo‘ladi.