CÜMHURİYYƏTİN TƏHLÜKƏSİZLİK ORQANLARI (1918-1920)
84
kimi güclü bir ordu ilə qarşıdurmaya cəlb
edir və beləliklə, dövlət
müstəqilliyimizi tam mənası ilə yox etmək istəyir. Azərbaycanın xarici
işlər naziri F.Xoyski öz cavab notasında bildirirdi:
“...Azərbaycan
hökuməti çar generalı Denikinin Azərbaycan xalqının
müstəqilliyinə xəyanətinə qarşı gərgin mübarizə aparmışdır...
Azərbaycan hökuməti hər iki tərəfin suverenlik prinsipi əsasında
danışıqlar yolu ilə Azərbaycan və rus xalqları arasında mehriban
qonşuluq əlaqələri yaratmağa hazırdır”.
93
Lakin RSFSR-in xarici işlər komissarı G.V.Çiçerin 23 yanvar 1920-
ci il tarixli ikinci notasında Azərbaycanın müstəqilliyinə konkret
münasibət bildirməkdən boyun qaçıraraq Azərbaycan hökumətini
beynəlxalq hüquq normalarına uyğun olmayan,
hədələyici tərzdə
Denikin əksinqilabına qarşı mübarizə aparmaqdan boyun qaçırmaqda
təqsirləndirirdi. Çiçerinin notasında daha sonra deyilirdi:
“Rusiyanın
sovet hökuməti böyük təəssüf hissi ilə etiraf etməyə məcburdur ki,
Azərbaycan Respublikasının xarici işlər naziri F.Xoyskinin radio-
teleqramında Rusiya-Azərbaycan hərbi komandanları arasında
Denikin ordularına qarşı birgə hərbi əməliyyatlara başlamaq
üçün saziş bağlanması təklifinə bilavasitə cavab verilmir...
nazir Fətəli xan Xoyskinin radio-teleqramında Rusiyada gedən
mübarizəyə qarışmamaq prinsipinə işarəni isə Denikinin Bakı
üzərinə hücum etmədiyi halda ona qarşı bir mübarizə təklifinə
rədd cavabı kimi qəbul etmək olar...”.
94
F.Xoyski öz cavab notasında sovet hökumətinin notasının çox
nəzakətsiz tonda olmasını qeyd edərək bildirirdi: “
Rusiyanın xalq
xarici işlər komissarı Çiçerinin gətirdiyi faktların bir neçəsi,
ümumiyyətlə, yoxdur. Azərbaycan hökuməti Rusiyada gedən
mübarizəyə neytral münasibətini bildirsə də, general Prjevalskini
öz qərargahı ilə birgə Bakıdan qovmuş və nəinki Azərbaycan
torpağındakı rus zabitlərinin Denikin ordusuna daxil olmasına
imkan verməmiş, hətta general Prjevalskinin rus zabitlərinin
Petrovskdə çağırışı haqqında qəzetlərdə elan verməsini
qadağan etmişdir. Prjevalski ƏMT tərəfindən AXC dövründə
93 “Azərbaycan” qəzeti, 23 may 1991-ci il.
94
Çıraqzadə V. İstiqlal yollarında. Bakı, 1992, s. 72.
CÜMHURİYYƏTİN TƏHLÜKƏSİZLİK ORQANLARI (1918-1920)
85
ifşa edilmişdir. Azərbaycan hökuməti heç vaxt Dağıstan və
Şimali Qafqaz dağlılarının general Denikinlə öz azadlıqları və
istiqlaliyyətləri uğrunda apardıqları mübarizəyə qarşı heç bir
addım atmamış, əksinə bütün mümkün vasitələrdən istifadə
edərək dağlıların mübarizəsinə kömək göstərmiş və göstərir. Hər
vasitə ilə Denikin ordularının onların ərazisindən çıxarılmasına
nail olmağa çalışır... Denikin ideologiyası və onun əsl məqsədi
Azərbaycan hökumətinə yaxşı bəllidir. Azərbaycan hökuməti
dərin təəssüf hissi ilə qeyd edir ki, xalq xarici işlər komissarı
Çiçerinin heç bir radio-teleqramında aydın və qəti şəkildə
sovet hökumətinin Azərbaycanın istiqlaliyyətini tanımaq fikri
ifadə edilmir, baxmayaraq sovet hökuməti, Polşa, Finlandiya,
Estoniya və s. dövlətlərə öz münasibətini açıq bildirib... Bu və ya
digər bir məsələ haqqında danışıqlar, yalnız sovet hökumətinin
Azərbaycanın suverenliyini və istiqlaliyyətini qeydsiz–şərtsiz
tanıdığı halda aparıla bilər...”.
95
G.Çiçerin mübahisələri davam etdirərək F.Xoyskinin tələbinə
cavabında bildirirdi: “
Azərbaycanın istiqlaliyyətini tanımaq yalnız
sovet hökuməti ilə Azərbaycanın qarşılıqlı münasibətlərinə aid
bir çox məsələləri əhatə edən mürəkkəb danışıqlar nəticəsində
əldə edilə bilər”
96
. Bütün bunlardan aydın olur ki, Sovet Rusiyası
Azərbaycanın suverenliyini tanımır və onun ərazisinə Çar Rusiyasının
ərazisi kimi baxırdı. Bu fikir V.İ.Leninin İ.Smilqa və Q.Orconikidzeyə
1920-ci il 17 mart tarixli teleqramında daha aydın görünür:
“Bakını
almaq bizə olduqca və olduqca zəruridir. Bütün səyinizi buna
verin. Həm də bəyanatlarda son dərəcə diplomatik olmaq və
möhkəm yerli sovet hakimiyyəti hazırlandığını tamamilə yəqin
etmək lazımdır”.
97
Mənbələr təsdiq edir ki, çevrilişin baş tutması üçün V.İ.Leninin
tapşırığı ilə Bakı bolşevik komitəsinin sərəncamına 15 milyon manat
pul göndərilmişdi.
98
Azərbaycanda soyqırımların təşkilatçılarından olan A.Vikoyan
95 Yenə orada, s. 73
96
Yenə orada
97 Lenin V.İ. Əsərlərin tam külliyyatı. 5-ci nəşr, 51-ci cild, s. 191
98 Köçərli X. Azərbaycan 1920-1940-cı illərdə. Bakı, 2003, s. 17
CÜMHURİYYƏTİN TƏHLÜKƏSİZLİK ORQANLARI (1918-1920)
86
yazırdı:
“Biz artıq Azərbaycanın müxtəlif guşələrində hərbi dayaq
bazaları yaratmışıq. Biz Qarabağda işi gücləndiririk”.
99
Göründüyü kimi, Azərbaycanın işğalı bilavasitə V.İ.Leninin iştirakı
ilə xeyli əvvəlcədən hazırlanmışdı. Qafqaz cəbhəsinin komandanlığı XI
Ordunun Volqa–Xəzər donanmasının komandanlığına Bakıya hücum
edilməsi barədə hələ 1920-ci il aprelin 21-də Petrovsk şəhərində verilən
490 saylı direktivində aprelin 27-də
Azərbaycan sərhədlərini keçmək,
qəti hücumla Bakı quberniyasını tutmaq, Zaqafqaziya dəmir yolunun
Kürdəmirdəki hissəsini, XI Ordu hissələrinin Abşerona yaxınlaşdığı
vaxt Ələt stansiyası rayonuna desant çıxararaq neft daşıyan donanmanı
ələ keçirmək əmri verirdi. Daha sonra isə yalnız Bakı quberniyasının
deyil, Azərbaycanın bütün ərazisinin işğal edilməsi XI Ordunun son
vəzifəsi kimi qarşıya qoyulurdu.
Bu, suveren dövlətə qarşı onu zorla ilhaq məqsədi güdən
işğalçılıq aktı idi. Çiçerinin hələ 1919-cu ilin avqustunda Azərbaycan
hökumətinə
verdiyi
“Sovet Rusiyası heç vaxt Azərbaycana silahlı
hərbi yürüş etmək və bu yolla orada öz hakimiyyətini bərpa
etmək fikrində olmayacaq”
100
vədindən nə qədər uzaq olduğunu
açıq göstərdi.
Dinc və günahsız əhalinin qırğınına və qan tökülməsinə yol
verməmək üçün Azərbaycan parlamentinin fövqəladə iclası çağırıldı.
Parlament aprelin 27-də axşam saat 23:00-da aşağıdakı şərtlərlə
hakimiyyəti kommunistlərə verməyi qərara aldı:
1. Rus ordusu Bakıya daxil olmadan, dəmir yolu ilə Türkiyəyə
köməyə gedəcəkdir.
2. AXC-nin müstəqilliyi və ərazi bütövlüyü hər cür irtica
hərəkətindən və ilhaqdan lazımi səviyyədə qorunacaqdır.
3. Azərbaycan ordusu saxlanılacaqdır.
4. Azərbaycandakı bütün siyasi partiyaların azad fəaliyyəti
təmin ediləcəkdir.
5. Azərbaycanın keçmiş dövlət xadimləri, hökumətin və
parlamentin inzibati üzvləri təqib edilməyəcək, hökumət
idarələrinin xidmətçiləri öz vəzifələrində saxlanılacaqlar. Yalnız
99 “Dirçəliş XXI əsr” jurnalı. Bakı, 1998, № 5
100 Azərbaycan Respublikası MAİ, fond 130, iş 4, siy. 496, v. 25
