Çərxi-fəleyküm “Səudiyyənin pullarını necə

21

N 38(47) 09.10.2015

La kin  qə dim  za man lar da  bu  fi -

qur  diaqo nal  is ti qa mət də  cə mi 

bir da ma ge də bi lir di və ona gö rə 

də  ən  zəif  fi  qur  sa yı lır dı!  Yal nız 

500 il qa baq və zir bu gün ma lik 

ol du ğu im kan la rı qa zan dı.

Top lar  və  at lar  isə,  de yə sən, 

elə də yiş məz qa lıb. Ye ri gəl miş-

kən, top fi  qu ru nun in gi lis cə adı 

“ruk”  “əs gər”  an la mı nı  da şı-

yan hind sö zü “rukh” və fars ca 

“rok”dan gö tü rü lüb.

Bu  gün  şah ma tı  bü tün  dün-

ya da  oy na yır lar  və  mil yon lar la 

adam  mün tə zəm  ke çi ri lən  bey-

nəl xalq tur nir lə ri ma raq la iz lə yir.

Bas ket bol öz adı nı 

ne cə alıb?

Bi lir si niz mi ki, Bir ləş miş Ştat-

lar da  ən  çox  ta ma şa çı sı  olan 

oyun  han sı dır?  Yə qin  bu nun 

bas ket bol  ol du ğu nu  eşi dən də 

ya man təəc cüb lə nə cək si niz.

Bas ket bo la  tez-tez  “bey nəl-

mi ləl oyun” de yir lər, çün ki onu 

dün ya nın  bü tün  mə də ni  öl kə-

lə rin də  oy na yır lar.  La kin  baş qa 

oyun lar dan fərq li ola raq bas ket-

bol  əsr lər  bo yu  təd ri cən  in ki şaf 

et mə yib.  Onu  əs lən  ka na da lı 

olan Ceyms Neys mit ad lı bir nə-

fər 1891-ci il də ya ra dıb.

Neys mit  Mas sa çu sets  şta tın-

da kı  Sp rinq fi ld  Uni ver si te ti nin 

id man  mək tə bi nin    tə lə bə lə ri ni 

han sı sa ye ni bir oyun la təəc cüb-

lən dir mək is tə yir miş. O, hin du-

la rın hok ke yə bən zə yən ənə nə vi 

lak ross oyu nuy la in gi lis fut bo lu-

nu  bir ləş di rə rək  qa pa lı  otaq da 

oy na maq üçün bir oyun ya ra dır. 

Neys mi tin  fi  kir ləş di yi  oyun-

da  lak ross  ki mi,  tox maq dan  is-

ti fa də  et mək,  fut bol  ki mi,  to pu 

ayaq la  vur maq  ol maz dı.  Top 

bu ra da  oyun çu lar  ara sın da  əl lə 

ötü rü lür, ya xud bir oyun çu tə rə-

fi n dən  apa rı la raq  hə də fə  yal nız 

əl lə atı lır dı. Əv vəl lər hə dəf ki mi, 

to xun ma zən bil dən is ti fa də olu-

nur du.  Elə  bu na  gö rə  də  Neys-

mit  bu  oyu nun  adı nı  “bas ket-

bol”  (“bas ket”  in gi lis  di lin də 

“zən bil”  de mək dir)  qoy muş-

du. 

Bas ket bol da  da  bir  çox  baş qa 

oyun lar  ki mi,  oyun çu nun  ye ri 

onun  spe si fi k  xü su siy yət lə riy lə 

müəy yən lə şir.  Də qiq  atış la  xal 

qa zan ma ğa qa bi liy yə ti da ha çox 

olan lar dan  hü cum da  is ti fa də 

edir lər ki, rə qi bin hal qa sı na hü-

cum hə ya ta ke çir sin. 

Mər kəz də  oy na yan  oyun çu 

adə tən, çox uca boy olur. Oyun 

baş la yar kən  ha kim  to pu  atan-

da  onu  gö tür mə li,  yol da şı na 

ötür mə li dir.  Onun  bo yu  həm 

də qey ri-də qiq atış nə ti cə sin də 

sə bə tin  löv hə sin dən  sıç ra yan 

to pa nə za rət et mə yə im kan ve-

rir.

Mü da fi əçi lər  isə  rə qi bin  hü-

cum çu la rı na xal qa zan ma ğa im-

kan  ver mə mə li dir  de yə,  sü rət li, 

çe vik ol ma lı, ey ni za man da, ko-

man da nın  hü cu mun da  iş ti rak 

et mə li dir lər.

Boks nə vaxt

ya ranıb?

Bir  çox  in san lar  bu  fi  kir də dir 

ki,  bok su  qa nun la  qa da ğan  et-

nək  la zım dır.  Bok sun  ta ri xin-

də  be lə  şey lər  çox  olub.  Onun 

əleyh dar la rı nın  gə tir di yi  də lil 

be lə dir:  boks  çox  qəd dar,  hətt  a 

vəh şi id man nö vü dür. 

Ma raq lı dır, gö rə sən, on lar Qə-

dim Yu na nıs ta nın Olim piada la-

rın da,  baş qa  ya rış la rın da kı  ilk 

boks  dö yüş lə ri nin  şa hi di  ol say-

dı lar, nə de yər di lər! O za man kı 

bok sun  bə zi  qay da la rı  elə  in di-

ki lə rə  ox şa yır.  La kin  bir  bö yük 

fərq  hər  hal da  var:  dö yüş çü lər 

in di ki  boks  əl cək lə ri nin  ye ri nə 

ses tus  ad la nan  bir  şey  ta xır dı-

lar.  Ses tus  qa ba  gön dən  dü zəl-

miş, için də qur ğu şun, ya xud bü-

rünc  löv hə lə ri  olan, 

ələ  ta xı lan  bir 

şey  idi.

Yə qin, an la yır sı nız ki, ses tus la 

vu ru lan  zər bə  ne cə  sar sı dı cı-

dır! 

Ro ma  im pe ri ya sı nın  sü qu-

tun dan  son ra  boks  yo xa  çıx dı 

və  XVIII  əs rin  əv vəl lə rin də  İn-

gil tə rə də ye ni dən də bə mi nə nə-

dək  gö rün mə di.  Bu  də fə  boks 

ge niş  dəb də  olan  bir  id ma na 

çev ril di və düz yüz il be lə cə da-

vam elə di. 

İd man çı lar  ya lın  yum ruq lar-

la  dö yü şür dü lər.  Be lə  dö yüş lər 

hər dən  saat lar la  çə kir di.  Dö-

yüş də gü ləş fənd lə ri nə də ica zə 

var dı.  Raund,  dö yüş çü lər dən 

bi ri  di gə ri ni  ye rə  yıx ma ğa  nail 

olan da  ba şa  ça tır dı.  O  vaxt lar 

raund lar ara sın da kı  fa si lə lər də 

müx tə lif  ola  bi lər di.  Bu  qəd dar 

dö yüş  yal nız  on da  ba şa  ça tır dı 

ki,  id man çı lar dan  bi ri  növ bə ti 

raund da rin qin or ta sı na çıx maq 

ha lın da ol ma sın. 

Tə bii ki, bu qə dər qəd dar ya rış 

bü tün  ic ti mai  fi k ri  özü nə  qar şı 

kök lə di. Ma raq lı id man nö vü nü 

xi las  et mək  üçün  nə sə  elə mək 

la zım  idi.  Bu  məq səd lə  içi nə 

nə sə  yum şaq  bir  şey,  mə sə lən 

pam bıq  dol du rul muş  əl cək lər-

dən  is ti fa də  et mə yə  baş la dı lar. 

Son ra  ya vaş-ya vaş  köh nə  qay-

da lar  da ha  da  hu ma nist ləş di.

Və nə ha yət, 1867-ci il də çox mü-

hüm  bir  ad dım  atıl dı:  mar kiz 

Kuins ber ri  son  nə ti cə də  bok su 

reabi li ta si ya  edən,  ona  keç miş 

şöh rə ti ni  qay ta ran  bir  qay da lar 

top lu su  ha zır la dı.  Bu  qay da lar-

da ye ni olan həm də o idi ki, ar-

tıq hər raund üç də qi qə ilə məh-

dud la şır dı. Raund lar ara sın da kı 

fa si lə isə bir də qi qə da vam edir-

di.  Mar ki zin  iş lə di yi  qay da lar 

bü tün  dün ya da  qə bul  olun du 

və prak ti ki ola raq, bu 

gün  də  qüv və-

də dir.

XX  əs rə dək  boks la  de mək 

olar  ki,  cə mi  iki  öl kə də  məş ğul 

olur du lar: İn gil tə rə və Bir ləş miş 

Ştat lar da. La kin o za man dan bə-

ri id ma nın bu nö vü bü tün dü ya-

da  ge niş  ya yı lıb  və  bu  gün  yer 

üzün də ki  ən  po pul yar  id man 

növ lə rin dən bi ri dir.

Kri ket və beys bol 

ha ra da və nə vaxt 

yara nıb?

He sab  edir lər  ki,  kri ket  XV 

əsr də İn gil tə rə də ya ra nıb. Hər 

hal da  də qiq  bəl li  ola nı  bu-

dur ki, ar tıq o za man bu oyu-

nu oy na yan lar var idi. Kri ket 

oyun la rı  haq da  elan lar  XVIII 

əs rin  əv vəl lə rin də  o  za ma nın 

qə zet lə rin də  yer ləş di ri lir di. 

Qraf lı ğın  qey də  alın mış  ilk 

kri ket  çem piona tı  1719-cu  il-

də  ke çi ri lib.  Ar tıq  1750-ci  il 

üçün  kri ket  mey dan ça sı nın 

ötür mə xət lə ri ara sın da kı mə-

sa fə  müəy yən ləş di  –  20  metr 

və hün dür lü yü 56, eni 15 san-

ti metr  olan  qo şa di rək li  qa pı. 

O  vaxt lar  tox maq  üçün  heç 

bir məh du diy yət yox idi və o, 

in di ki tox maq la ra az ox şa yır-

dı. O za ma nın rəsm lə rin də ağ 

köy nək,  bric  ad la nan  diz dən 

aşa ğı  şal var  və  uzun  co rab 

gey miş,  cür bə cür  pa paq lar, 

da ha  çox  si lindr  qoy muş  id-

man çı lar təs vir olu nur.

Kri ke tin  ta ri xin də  mü hüm 

ro lu  1750-ci  il də  tə sis  edi lən 

Uimbl don klu bu oy na dı. Hemp-

şir də ki  bu  ki çik  kən din  şöh rə ti 

qə fi l  par la dı  –  onun  ko man da-

sı  İn gil tə rə nin  qa lan  his sə si-

nin  yığ ma sı nı  məğ lub  edən dən 

son ra.  O  za man lar  to pu  oyu na 

yal nız  aşa ğı dan  da xil  edir di lər 

ki,  bu  da  tez lik lə  mü da fi ə  olu-

nan lar üçün elə bir təh lü kə kəsb 

et mir di. 

1781-ci  il dən  möv cud  olan 

“Lord la rın Kri ket Mey dan ça sı” 

da kri ke tin in ki şa fın da ta ri xi rol 

oy na dı.  1814-cü  il də  onu  özü-

nün  in di ki  ye ri nə  ke çir di lər  və 

Me ril bon Kri ket Klu bu öz mən-

zil-qə rar ga hı nı ora da tə sis et di. 

Əsa sı 1788-ci il də qo yul muş bu 

klub,  kri ket də  dəb  qa nun ve ri-

ci si nə çev ril di. XIX əs rin əv vəl-

lə rin də  kri ket  qa pı la rı nın  öl-

çü sü  bir də fə lik  müəy yən ləş di: 

69 san ti met rin 23,5 san ti met rə. 

1840-cı  il lə rə dək  zər bə ni  əks 

elət di rən lər  to pu  oyu na  da xil 

edən lər  (bouler)  üzə rin də  bö-

yük  üs tün lü yə  ma lik  idi lər  və 

bu  to pun  oyu na  dairə vi  zər bə 

ilə da xil edil mə si də bə mi nə nə-

cən  da vam  et di.  Üst dən  zər bə 

düz  1864-cü  ilə dək  qə bul  edil-

mir di. 

Kri ket üz rə ilk bey nəl xalq ya-

rış 1877-ci il də Avst ra li ya da baş 

tut du.  O  vaxt  İn gil tə rə dən  gəl-

miş  tu rist  qru pu nun  ko man da-

sı Avst ra li ya yığ ma sı na məğ lub 

ol du. İlk rəs mi bey nəl xalq gö rüş 

isə  1880-ci  il də  İn gil tə rə də  baş 

tut du  və  mü ha ri bə  il lə ri ni  çıx-

maq  şər tiy lə  in di yə dək  da vam 

edir.

1907-ci  il də Ame ri ka  ko mis-

si ya sı  bu  ba rə də  bü tün  mü-

ba hi sə lə rə  son  qoy maq  üçün 

beys bo lun  ya ra nı şı nı  araş dır-

ma ğa  baş la dı.  1908-ci  il də  ko-

mis si ya nın  dərc  et di yi  mə lu-

mat da de yi lir di ki, beys bol sırf 

Ame ri ka  oyu nu dur,  heç  bir 

xa ri ci  ana lo qun  ona  aidiy yə ti 

yox dur  və  bu  oyu nu  Dabl dey 

ya ra dıb.

La kin  bə zi lə ri  bu  fi  kir də  idi 

ki, ko mis si ya beys bo lun ya ran-

ma sı nı  də rin dən  araş dır maq 

fi k rin də  de yil,  sa də cə  bu  oyu-

nun ame ri ka lı la ra məx sus ol du-

ğu nu əsas lan dır maq is tə yir. Bu 

fi k rin  təs di qi nə  xey li  də lil lər, 

sü but lar  top lan dı.  On lar dan 

bə zi si ni  si zə  də  təq dim  edi rik. 

“Beys bol” adı nın özü İn gil tə rə-

də  XVIII  əsr dən  bə ri  po pul yar 

olan bir oyu na ve ril miş di. 1744-

cü il də İn gil tə rə də çap olun muş 

və  Bir ləş miş  Ştat lar da  1762  və 

1787-ci il lər də tək rar nəşr edil-

miş  ki tab da  beys bol  oyu nu nu 

təs vir  edən  şə kil  var.  Şə kil də 

ba za da dur muş tox maq lı oyun-

çu nu, ar xa sın da kı ket çe ri (to pu 

tu tan),  pit çe ri  (to pu  oyu na  da-

xil edə n) və iki start mey dan ça-

sı nı gör mək olar. Əs lin də, 1830-

cu  ilə dək  çı xan  ki tab lar da  tək 

beys bol  oyu nu nun  özü  de yil, 

hətt  a beys bol klub la rı haq da da 

xey li mə lu mat ve ri lir di.

Hər suala    bir ca vab

---