Düzdür,
misal üçün, Sistem rəhbərlərindən biri (əslində, İosif Stalindən sonra ikinci rəhbər) –
Georgi Malenkov XIX partiya qurultayına hesabat məruzəsində ədəbiyyatdan danışarkən,
deyirdi ki, “bizə sovet Qoqolları və Şedrinləri lazımdır”, ancaq bu, Sistemin riyakarlığından
başqa bir şey deyildi. Sosrealizm elə həmin Sistemin təhriki (və təpkisi!) ilə “sovet Qoqollarının
və Şedrinlərinin” yaranmasına qarşı mübarizə aparırdı. Yaxud, Sistemin əsas tribunası –
“Pravda” qəzeti baş məqaləsində patetika ilə (saxta partiya patetikası ilə) nasirlərə, şairlərə,
dramaturqlara və tənqidçilərə müraciət edirdi: “Həqiqəti yazın!” (“Pravda”, 30 noyabr 1952) və
bu konteksdəki həqiqət də həyat yox, üfürülmüş şar kimi havaya qaldırılmış həmin idilliya idi.
Mühüm əhəmiyyətli naqis cəhətlərdən biri də bu oldu ki, sosrealizm ədəbi metodunun
müddəaları nəticəsində ədəbiyyatşünaslığımızın inkişafında birtərəflilik meydana çıxdı, yəni
ədəbiyyatımızın və ümumiyyətlə, ictimai fikrimizin tarixi bir sıra məqamlarda ayrı-seçkiliyə
məruz qaldı (misal üçün, “Molla Nəsrəddin” və “Molla Nəsrəddin” məktəbi” öyrənildi və təbliğ
edildi – bu, özü-
özlüyündə son dərəcə mühüm bir hadisə idi! – ancaq “Füyüzat” və “Füyüzat”
məktəbi” subyektiv tənqidin obyektinə çevrildi, obyektiv elmi tədqiq və təhlildən kənarda qaldı),
ədəbi-bədii irsimizin, klassiklərimizin öyrənilməsi və öyrədilməsi ilə bağlı böyük işlər görüldüsə
də, bir sıra hallarda vulqar-sosioloji nəticələr əsas götürüldü (misal üçün, “Dədə Qorqud”
müəyyən dövrdə sinfi münasibətlər baxımından (!) qiymətləndirildi, Nizami, Füzuli az qala
ateist, Vaqif isə tənqidi realizmin banisi kimi təqdim olundu).
Mən “Molla Nəsrəddin” və “Füyüzat” jurnallarının adlarını çəkdim, ancaq sosrealizmlə bağlı
prinsipial və səciyyəvi xarakter daşıdığı üçün, süni surətdə yaradılmış bu “qarşı-qarşıya qoymaq”
təmayülü üzərində qısaca dayanmaq istəyirəm.
Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında (əslində, o dövrkü ictimai elmlərin, demək olar ki, bütün
sahələrində) tamam stereotipləşmiş belə bir təmayül hökm sürürdü: iki antaqonist qütbdə
dayanmış ədəbi məktəblər kimi “Molla Nəsrəddin” ilə “Füyuzat” qarşı-qarşıya qoyulurdu və
“Füyüzat” mütləq şəkildə tənqid edilirdi. Bəzən tamam eybəcər bir mənzərə yaranırdı: “Molla
Nəsrəddin”ə yüksək qiymət “Füyüzat”ın tənqidi hesabına verilirdi və bura orasını da əlavə etsək
ki, bu birtərəfli mülahizələrin çoxu biləvasitə “Füyüzat”ı oxumadan (bəzən hətta “Molla
Nəsrəddin”i də oxumadan!) söylənirdi, o zaman əsl elmi fariseyliyin şahidi olarıq.
“Molla Nəsrəddin”in Azərbaycan ədəbiyyatının və jurnalistikasının, geniş mənada isə
Azərbaycan ictimai fikrinin inkişafında oynadığı çox böyük rol mübahisə obyekti deyil, bu,
tarixi həqiqətdir. Ancaq, aydın məsələdir, bu o demək deyil ki, metodoloji baxımdan tamamilə
qəbuledilməz mövqe tutaraq, “Füyüzat”ın oynadığı rolun üzərinə qadağa qoyulmalıdır və o
“burjua məfkurəsinin ifadəçisi” kimi yanlız tənqid olunmalıdır.
Bəli, bu iki jurnal arasındakı müxtəliflik göz qabağındadır, ancaq əslində, həmin müxtəliflik
ədəbi irsdə bədii-estetik zənginlik göstəricisidir. Bəli, dilə münasibətlə bağlı həmin müxtəliflikdə
qütbləşmə var idi, ancaq bu yerdə də mübahisəli bir cəhət yoxdur – nöqtəni “Molla Nəsrəddin”in
xeyrinə rəsmi-inzibati ideologiya yox, tarix qoydu.
Baxın, bu, “Füyüzat” şairi Məhəmməd Hadinin məşhur misralarıdır:
Oxumaqçün nə qədər dadü
fəqan etdimsə,
Olmadı zərrə əsərbəxş bu istimdadım.
Dağa dersən eşidir, sonra verir
əks-səda,
Daşa dönmüşlərə əks eyləmədi fəryadım.
Bu isə “Molla Nəsrəddin” şairi
Mirzə Ələkbər Sabirin dedikləridir:
Eyləmərəm rəhm onun gözdən
axan yaşına,
Baxsın özündən böyük öz qoçu qardaşına,
11
Ölsə də verməm riza şapqa qoya başına,
Kafir ola bir nəfər, oxutmuram, əl çəkin!
Eyləməyin dəngəsər, oxutmuram,
əl çəkin!
Eyni əqidə, eyni məslək deyilmi? Eyni vətəndaş yanğısı bir-birini tamamlamırmı? Və hər iki
məktəb arasında yüzlərlə bu tipli analogiya mövcuddur.
“Molla Nəsrəddin” daha artıq dərəcədə həyati, “Füyüzat” isə daha artıq dərəcədə elitardır.
Xalqın arzu və istəklərinin ifadəsi, onun gələcəyi baxımından da, elmə, maarifə münasibət,
cəhalət və nadanlığa qarşı mübarizə baxımından da mövqelər üst-üstə düşür. Nüanslar var,
fərqlər var, ancaq mahiyyət – eynidir. “Molla Nəsrəddin”in mündəricatı bir az sol tərəfdən baxışı
ifadə edir, “Füyüzat”ın mündəricatı isə bir az sağ tərəfdən baxışı ifadə edir, ancaq həmin
mündəricatın daxili kütləsi eynidir.
Sosrealizm doqmalarının ədəbiyyatşünaslığımıza tətbiqi bu sahəni sinxron tədqiqatdan
uzaqlaşdırdı.
Və nəhayət, bir vacib məsələnin də üzərində dayanmaq istəyirəm: sosrealizm bir tərəfdən
sənətdə “kitç” hadisəsini burjua təfəkkürünün təzahürü, kapitalist cəmiyyətinin oxucular
qarşısındakı riyakarlığı kimi qələmə verirdi, o biri tərəfdən isə var gücü ilə sənəti, o cümlədən də
ədəbiyyatı kütləviləşdirirdi. “Sənət xalq üçündür” şüarının arxasında, əslində, həqiqi deyil, saxta
həyatı sənətə gətirmək cəhdi dayanırdı. Saxta həyat – yəni saxta təmtəraq, saxta pafos, saxta
nikbinlik, saxta qüssə; o saxta təmtəraq, pafos, nikbinlik, qüssə ki, oxucunu ələ alsın, onu
reallıqdan uzaq bir aləmə aparsın, onun ruh yüksəkliyinə, coşğun sevincinə, yaxud da göz
yaşlarına səbəb olsun. Ədəbiyyatımızın sosrealizmdən sonrakı təcrübəsi də göstərir ki, belə bir
“sosrealizm saxtakarlığı” bu və ya digər dərəcədə onun, yəni Azərbaycan ədəbiyyatının
mündəricatında qalmaqdadır. Eyni zamanda – və əsas problem də budur! – oxucuların da bədii
ədəbiyyat tələbatında belə bir maraq özünü göstərməkdədir.
Mən əsas hesab etdiyim itkilər üzərində dayandım, qalan çatışmazlıqlar da, düşünürəm ki, bu və
ya digər dərəcədə həmin itkilərlə bağlıdır.
İndi isə, gəlin, qazandıqlarımıza baxaq.
Bir sıra ədəbi janrlar var ki, onlar sosrealizmə qədər Azərbaycan ədəbiyyatında yox idi, vardısa
da, formalaşmamışdı, “özününküləşdirilməmişdi”, ibtidai şəkildə idi. Misal üçün, roman janrını
götürək. Bizim bir sıra ədəbiyyatşünaslarımız milli roman janrımızın tarixini Nizaminin
poemalarından başlayır, bəziləri “Rəşid bəy və Səadət xanım”ı (İsmayıl bəy Qutqaşınlı), başqa
bir qism “Ki
tab yüklü eşşək”i (Əbdülrəhim Ağa Talıbov) milli romanımızın ilk nümunəsi kimi
qəbul edir və s.
Ancaq həqiqət bundan ibarətdir ki, məhz sosrealizm roman janrını Azərbaycan ədəbiyyatının
milli faktına çevirdi.
Hətta “Şikayətnamə”dən (M.Füzuli), “Kitabi-Əsgəriyyə”dən (A.Bakıxanov), “Aldanmış
kəvakib”dən (M.F.Axundzadə) sonra Cəlil Məmmədquluzadənin, Əbdürrəhim bəy
Haqverdiyevin gözəl nümunələrini yaratdıqları hekayə janrının özünün belə, tam şəkildə
formalaşması, estetik mənada ətə-qana dolması, ədəbiyyatımızın aparıcı janrlarından birinə
çevrilməsi sosrealizmin sayəsində mümkün oldu. “Su ərizəsi” (Süleman Rəhimov), “Rəqiblər”
(Mehdi Hüseyn), “Qırçı və qırmızı çiçək” (İlyas Əfəndiyev), “Plyajda” (İsa Hüseynov), “Xəzan
yarpaqları” (Salam Qədirzadə), “Arabaçı” (Sabir Əhmədov), “Foto “Fantaziya” (Yusif
Səmədoğlu), “Ürək yaman şeydir” (Əkrəm Əylisli), “Keçən ilin son gecəsi” (Anar) və s. kimi
hekayələr yalnız istisna olaraq bir-iki yazıçının yaradıcılığını yox, ümumiyyətlə, bədii-estetik
anlayış kimi Azərbaycan hekayəsini xarakterizə edirdi.
Maraqlı bir cəhət odur ki, əslində, bu hekayələrin bir qismi sosrealizm çərçivələrindən kənara
çıxırdı, qalan qismi, ümumiyyətlə, həmin çərçivələrdən kənarda yazılmışdı, ancaq sosrealizm
müddəaları onların qarşısına sədd çəkmədi (bəlkə də, “çəkə bilmədi” desəm, daha dəqiq olar),
onları qəbul etdi, hətta nümunə göstərdi və beləliklə də, Azərbaycan hekayəsi ədəbiyyatımızın
güclü bir qolu kimi meydana çıxdı.
12