Cavid və Cabbarlı. Müxtəlifliyin vəhdəti
Yüklə 0,85 Mb.
|
12 Hüseyn Cavid adına mükafatın laureatı olmuş bu gəncin həm də Cavid ruhunun daşıyıcılarından biri olduğuna şübhə etmirəm. *** Və nəhayət, oxucuları çox intizarda saxladığıma, hətta ön sözə də ön söz yazmaqla metafizik təfəkkürün bütün naqisliklərini biruzə verdiyimə görə, onlardan bir daha üzr istəyir və onları Cavidlə Cabbarlının müştərək dünyasına dəvət edirəm. Bu dünya – iki müxtəlif fikir mərkəzindən yayılan dalğaların görüşündən doğur. Və bu görüşün yaratdığı interferensiya mənzərəsi əslində üçüncü, yeni bir dünya, yeni fikir zolağıdır. Bu kitab həmin zolağa müəyyən işıq salır, lakin burada əsl səyahətə çıxmaq sonrakı mərhələnin işidir. Həyatın axarı şərait yaratsa, müəllif bu mövzuya bir də qayıdacağını nəzərdə tutur.
13 Ön söz əvəzi: Bədii sehrə işiq fəlsəfədən düşür Sənətdə, fəlsəfədə orta əsrlərin əzəli-əbədi problemi - həyat və ölüm, əsarət və azadlıq, zülm və haqq münasi- bətləri öz təhlil və təkzibini son yüzillikdə hamıdan çox iki mütəfəkkirin dünyagörüşündə tapdı: Caviddə, bir də Cab- barlıda. Bu vaxta qədər həm Cavid, həm də Cabbarlı barədə çox əsərlər yazılıb. Lakin vahid tipoloji müstəvidə və orta əsrlərlə ortaq kontekstdə Cavid-Cabbarlı konsepsiyası bizim milli ədəbi-fəlsəfi fikirdə hələ də işlənməmiş halda qalırdı. Oxuçulara təqdim olunan kitab birbaşa bu problemə həsr edilib və buradakı təhlillər əvvəldən axıra qədər məhz xatırlatdığımız həmin üç cinahlı məkanın bədii-fəlsəfi qütbləri arasında cərəyan edir. Əsrin əvvəlində iki müxtəlif zəkadan düşən ayrı-ayrı işıqlarda görünən iki mənzərə və həmin zəkaların cəmindən yaranmış bir gur işıqda görünən vanid məhzərə - sən demə, dəqiq fəlsəfi açım və informasiya effekti baxımından bunlar bir-birindən nə qədər fərqli imiş!..
14 Yaxın keçmişə məhz eyni bir vaxtda qoşa çıraqdan - həm Caviddən, həm də Cabbarlıdan salınan işıq problemi ilk dəfədir ki, bu kitabda toplanan beş bədii-fəlsəfi essedə irəli sürülür və ixtisaslı elmi, ədəbi-fəlsəfi həllini tapır. Təhlilin predmetində sintezə meyl onun üslubunda, metodologiyasının tərzində və səpkisində də öz davamını tapır: hər yerdə və həmişə məhz filosofun mühakimələri və ədəbiyyat tarixçisinin, filoloqun müşahidələri bir-birini ta- mamlayır. Nəticədə müəllif bu vaxta qədərki neçə-neçə tə- zadda, «əyintidə» harmoniyanı, neçə-neçə məchulluqda, xaosda örtülü, ilahi sahmanı və nizamı tanımaqda bizə kömək edir. Ziddiyyətdə harmoniyanı, müxtəliflikdə ümumiliyi bir proses kimi göstərməyə müəllif, hər şeydən əvvəl, iki böyük sənətkar arasında mürəkkəb münasibətlərin məzmununun, alt qatının təhlilində nail olur. «Bu iki sənətkar arasında xeyli böyük fərqlər və hətta ziddiyyətlər görmək mümkündür. Lakin bu böyük düha sahiblərinin ideya dünyasına daxil olduqda fərqlərin daha çox metod və təzahür fərqi olduğu, ideyaların dərinliyində isə ağlasığmaz bir yaxınlıq və hətta eyniyyət mövcudluğu aşkara çıxır». Müəllifə görə, hər iki sənətkarın yanaşı, qoşa millətin başına dolaşdığı orbitdə səmtlər fərqlidir, yollar eyni; coğrafi qütblər fərqlidir, fəlsəfi ünvanlar eyni. Lakin nə səmtlərin, nə də qütblərin yerdəyişməsi onların vəhdə-
15 tindən, bütövlüyündən yaranan cəmin məzmununda mahiy- yət dəyişməsinə gətirib-çıxarmır. Cinahların (toplananların) yerdəyişməsi, qütb və səmt fərqləri özünü yalnız estetik indeksdə - Cavid-Cabbarlı qütblərinin təşkil etdiyi bədii strukturda, məzmununda filosof-sənətkar nisbətinin (faizinin) qarşılıqlı münasibətində özünü göstərir: hansı daha əvvəl filosofdur, sonra sənətkar və, əksinə. Xalqın milli taleyinə maraqda, bu taleyə xidmətdə göstərdiyi tarixi missiyada həm Cavidi, həm də Cabbarlını birləşdirən eyni hüdudların sənədi və təfsilatı kimi müəllif kitabda maraqlı ədəbi-fəlsəfi paralellərin bütöv bir silsiləsi- ni bizə təqdim edir. Lakin müəllifin təhlilinə məxsus yenili- yin, orijinallığın daha qabarıq ifadəsi bu dahiləri birləşdirən yox, ayıran xüsusiyyətlərin şərhində özünü göstərir. Haradadır həqiqət? Və hansı cinahdadır milli, mənəvi, tarixi nicata aparan yol? Yaxınlaşan «burcua kabusu»ndan milli taleyi və milli-etnik «mən»i necə qoruyaq? - bu səngərdə onlar hər ikisi hələ bir yerdədir. Total, mütləq mülkiyyətçilikdə burcua kabusunu hər ikisi tanıyır. Lakin artıq elə həmin kabus əks rəngə, qırmızı, bolşevik, sosialist örtüyə və tülə bürünəndə, onda mahiyyətcə eyni, milli yaddaşa eyni dərəcədə yad tipacı və tipologiyanı - «kommunizm kabusu»nu da görməkdə və tanımaqda onlar bir-birindən ayrılırlar. Şübhəsiz, «burcua kabusun»da da, bolşeviksayağı «kommunizm kabusu»nda Yüklə 0,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|