Cavid və Cabbarlı. Müxtəlifliyin vəhdəti
Yüklə 0,85 Mb.
|
33 daha çox dərəcədə fərqlənməyə başladı. Cavid yenə də milli məni kapital dünyasının təsirlərindən qorumaq istiqamətindəki bu mübarizəni davam etdirmək, Cabbarlı isə kapital kabusunun qarşısını mahiyyətcə guya ona qarşı dayanan yeni ictimai reallığın – kommunizm kabusunun vasitəsilə kəsmək mövqeyindən çıxış etdi. Cavid hətta sosializm mərhələsini də kapital dünyası- nın ümumi meyllərindən fərqli, müvəqqəti bir hadisə kimi «diqqətdən kənarda» qoyaraq, məhz ümumi problemləri araşdırmaqda davam edirdi. Cari zamana olan bu etinasızlı- ğı o, məkanı genişləndirmək, hadisələrin vaqe olduğu məmləkətləri mücərrədləşdirmək, planetar miqyas seçmək hesabına kompensasiya edirdi. Lakin o vaxt Cavidin nə üçün məhz belə bir yol seçdiyini başa düşmək çox çətin idi. Bunun əsl səbəblərini başa düşmək, məhz həmin dövrdə yaşanan həyati gerçəkliyin heç də əsl böyük həqiqət olma- yıb, bu böyük həqiqətdən müvəqqəti bir sapıntı olduğunu dərk etmək üçün zamana ehtiyac var idi. İndi biz, böyük bir zaman keçdikdən sonra, böyük ictimai-iqtisadi çevrilişlər, təbəddülatlar epoxası arxada qaldıqdan sonra, yeni əsrin zirvəsindən rahatca keçmişə nəzər salaraq, Cavidin cari hə- yata, çağdaş proseslərin işıqlandırılmasına nə üçün bu qə- dər etinasızlıqla yanaşdığını daha aydın cavablandıra bilə- rik. Cavidin yerdə baş verən proseslərin içərisinə nüfuz et- mək naminə, qərar tutduğu uca səmalardan nə üçün enmək
34 istəmədiyini anlamaq o dövrün hətta ən böyük sənətkarı üçün də, görünür, çox çətin idi. O vaxtın bir sıra ədəbiyyat- çıları Cavidin öz zəmanəsinə qatılmadığını, cari proseslərə biganə qaldığını ideoloji mövqedən, soyuqqanlılıqla tənqid edir, onu xalqın, cəmiyyətin problemlərindən uzaq bir “bur- jua şairi” kimi təqdim etməklə guya sualın cavabını tapmış olurdular. Lakin belə izah C.Cabbarlını qane etmirdi. Cabbarlı üçün istedadına, böyüklüyünə şübhə etmədiyi və ideyalarını şəksiz bölüşdürdüyü Cavidin təhkiyə və təsvir sərbəstliyi və real cismani həyatın təfərrüatlarına sayğısız münasibəti çox təəccüblü görünürdü. Cabbarlı suallarında israrlı idi. O, burada nə isə gizli bir səbəb olduğunu və bu səbəbin məhz fəlsəfə ilə bağlılığını bir sövq-təbii ilə duysa da, konkret izah tapa bilmədiyindən həyəcanlanır və bəzən çox kəskin tənqidi mövqe tuturdu: «Ya Cavid həyatı olduğu kimi götürəmiyor və ya da bütün əsərlərini bir fikir, bir fəlsəfə xatirəsi üçün quraşdırıyor...» (C.Cabbarlı. «Ədəbi mübahisələr»). Lakin Cabbarlı Cavidi tənqid edə-edə əslində onun mahiyyətinə hamıdan çox yaxınlaşır. O, Cavidi onu təriflə- yənlərdən daha yaxşı başa düşür. Tənqid edə-edə axtarır, axtara-axtara mətləbin lap astanasına gəlib çıxır. Bəli, Ca- vid cismən içərisində olduğu həyatı təsvir etmirdi. Zaman və məkan müəyyənliyindən kənara çıxırdı. Bu isə sənətin, xüsusən, realistik sənətin əsas prinsipləri ilə uzlaşmırdı. Zi-
35 ra, «ən gözəl əsər mühitin, cəmiyyətin hal və keyfiyyətini bəyan edənlərdir» (C.Cabbarlı. «Ədəbi mübahisələr»). Bəs zaman və məkanın hüdudlarından kənara çıxan, lokal mü- hitin, cari həyatın konkret rənglərinin, cizgilərinin fövqün- də duran əsərlər nə ilə səciyyələnir? Məhz burada Cabbarlı qoyduğu sualların cavabını özü verir: «... Bir əsər bir fikir ifadəsi üçün yazılırsa, o artıq sənət və ədəbiyyat deyil, bəlkə də fəlsəfədir.» (C.Cabbarlı. «Ədəbi mübahisələr»). Bəli, fəlsəfə! Cabbarlı Cavidi sənət prinsiplərindən uzaqlaşmaqda təqsirləndirir. Lakin Cavid sənətdən hansı səmtə doğru uzaqlaşır? Aşağıyamı enir, «burcua idealogiyasınamı» qul- luq edir? Yox, Cabbarlı belə mücərrət və əsassız ittihamlar- dan çox uzaqdır. O, əsl səbəbi axtarır və tapır da! Fəlsəfəyə doğru!? Lakin nə kimi bir fəlsəfəyə? Bax, əsil sual da elə budur. Sualın düzgün qoyulması mahiyyətin dərkinə açardır. * * *
Hələ XIX əsrdə böyük M.F.Axundovun qoyduğu sual: «Qərbdə təhsil almağa gedən gənclərimiz oradan bizə nə gətirəcəklər?», - sualı XX əsrdə daha kəskin və daha ciddi şəkildə qarşıya çıxır və getdikcə aktuallaşırdı. Sovet dövründə gənclərimizin təhsil almaq üçün daha Parisə deyil, Moskvaya getməsi «Qərb kabusu» problemini aradan götürmürdü; problem aktuallığını yenə də saxlayırdı. Lakin
36 Cavid də, Cabbarlı da bu mənada Moskvanın adını çəkmir, yenə Parisdən danışırdılar. Düzdür, Moskva kapital dün- yasını təmsil etmirdi, lakin Qərb əxlaqının təmsilçisi olaraq qalırdı. Ona görə də, «Aydın»da, «Uçurum»da, «Afət»də, «Sevil»də qoyulan problemlər sovet dövründə də, indinin özündə də həmin böyük milli-mənəvi problemin işıqlandı- rılmasına xidmət edir. Sadəcə olaraq, bu gün həmin məsə- lələr daha kütləvi və daha kəskin formalarda təzahür edir. Ona görə də Qərb dünyası qarşısında ucaldılmış ideoloji çəpərlər götürüldükdən sonra böyük sel halında hücum çə- kən və bəzən də məqsədyönlü diversiya səciyyəsi daşıyan «kütləvi mədəniyyətin» qarşısını almaq üçün yeni tipli çə- pərlərə ehtiyac vardır. Lakin hələ bu yeni çəpərlər çəkilənə qədər böyük babalarımızın bizə bu günümüz üçün miras qoyduğu əsərlərin xidmətindən istifadə etməliyik. Ədəbiy- yatımız həmin xətti günün rənglərinə uyğunlaşdıraraq da- vam etdirməli, elmi fikir, təbliğat, publisistika birləşərək bu istiqamətdə vahid müdafiə cəbhəsi yaratmalıdır. Lakin çox təəssüf ki, əsrin əvvəllərində qadınları gözləyən bədbəxtli- yin, faciənin timsalı kimi yaradılmış Gültəkinlər əsrin so- nunda həmin bu obrazı yaradan aktrisanın dilindən az qala qadınlarımızın idealı kimi təqdim edilir. Və əgər aktrisanın bu etirafı normal qarşılanırsa, deməli, mühit yaxşılığa deyil, pisliyə doğru dəyişilmişdir. Bu gün «Aydın»ın yeni quruluşda tamaşası özü ilə
Yüklə 0,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|