Bojan [optrajanov

supstancata. Osven toa, i vo drugi supstanci (na primer, vo etinot, C
2
H
2
), isto taka ima odnos 
1 : 1 na koli~estvata od jaglerod i vodorod, taka {to od formulata CH ne bi bilo jasno za koja 
supstanca stanuva zbor.  
Sè na sè,  
x hemiskite formuli naj~esto go zamenuvaat nazivot na edna supstanca, a mo`e da ozna~uvaat i 
edna molekula ili edna formulna edinka od supstancata; 
x formulite go odrazuvaat i sostavot (kvalitativen i kvantitativen) na supstancite ili na 
edinkite od koi tie se obrazuvani. 
Prelistaj go do kraj ovoj u~ebnik. Obidi se, vrz osnova na dosega{noto znaewe, da proceni{ koi supstanci od onie {to 
se pretstaveni so formuli se obrazuvani od molekuli, a koi ne se.  
Napravi si lista na ednite i na drugite i za~uvaj ja. Vo listata neka ima po desetina formuli od edniot i od drugiot 
tip. Na krajot od u~ebnata godina stori go istoto u{te edna{. 
Sporedi gi dvete listi. Ednakvi li se tie? Si nau~il li ne{to novo?
 
Ona {to go nau~ivme, nakuso mo`e da go pretstavime so pomo{ na {emata dadena podolu. Dobro 
prou~i ja i polzuvaj ja sekoga{ koga }e ti zatreba ili koga }e bide{ vo nedoumica.  
 
 
 
FORMULATA
 
OZNA^UVA EDINKA 
 
OZNA^UVA SUPSTANCA 
Hemiskite simboli ozna~uvaat atomi.  
Hemiskite simboli ozna~uvaat elementi. 
Indeksite (sekoga{ celobrojni) go ozna~u-
vaat brojot na atomi od daden vid vo edin-
kata.  
Indeksite (ne mora da bidat celobrojni) gi 
davaat odnosite na koli~estvata supstanca 
od elementite ili grupite od koi supstan-
cata e obrazuvana. 
 
Ako nema pri~ini {to nè teraat da posta-
puvame poinaku, go odbirame najmaliot mo-
`en odnos na indeksite. 
Indeks 1 ne se pi{uva. Indeks 
1 ne se pi{uva. 
Koga vo sostavot na edinkata vleguvaat 
grupi atomi {to se povtoruvaat, ovie grupi 
se zapi{uvaat vo zagradi, a so indeks zad 
zagradite se ozna~uva brojot na vakvi grupi. 
Ovoj indeks se odnesuva na seta sodr`ina na 
zagradite. Pri nao|awe na brojot na atomi 
od daden vid, so indeksot nadvor od zagrada-
ta se mno`at indeksite {to stojat pokraj 
simbolite na elementite vo zagradite. 
Koga vo sostavot na edinkite od koi e obra-
zuvana supstancata ima atomski grupi {to 
se povtoruvaat, tie se zapi{uvaat vo zagra-
di, a so indeks zad zagradite se ozna~uva 
brojot na vakvi grupi. Indeksot se odnesu-
va na celata sodr`ina na zagradite. Za nao-
|awe odnosot na koli~estvata od elemen-
tite koi u~estvuvaat vo obrazuvaweto na 
vakva supstanca, so nadvore{niot indeks se 
mno`i sekoj od indeksite vo zagradite. 
Ako, pak, si siguren deka sè ti e jasno, preskokni ja {emata i ~itaj ponatamu. 
Da zaklu~ime: 
koga sakame da go izrazime ne samo sostavot na soedinenieto, tuku i onoj na gradbenite edinki, 
mo`e da se upotrebuvaat i koeficienti {to ne mora da bidat najmalite mo`ni celi broevi. 
 
 
20

---

VALENTNOST 
Ist naziv 
- razli~no zna~ewe 
Poimot za valentnost e eden od va`nite poimi vo hemijata. Toj vo hemiskata praktika bil 
voveden vo XIX vek, a i ti si sretnal so nego u{te pri prvoto izu~uvawe na hemijata. Ovoj poim 
do denes go zapazil prvobitniot naziv, no ja menuval svojata sodr`ina. 
Otprvin, koga se zboruvalo za valentnost, se mislelo na sposobnost na atom od nekoj element da 
se svrzuva so opredelen broj atomi od vodorod ili opredelen broj atomi od vodorod da zamenuva 
vo nekoe soedinenie. 
Taka, ako atom na nekoj element mo`e da se svrze so eden atom od vodorod, se velelo deka toj atom 
(ili toj element) e ednovalenten, odnosno ima valentnost ednakva na 1, ako mo`e da se svrze so 
dva atoma od vodorod toj e dvovalenten (ima valentnost ednakva na 2) itn. Sli~no taka, ako eden 
atom od nekoj element mo`e da zameni  eden atom od vodorod, toj e ednovalenten, ako mo`e da 
zameni dva atoma vodorod, se raboti za dvovalenten atom (ili element) i sli~no.  
Za re~enoto da ti bide polesno, }e gi povtorime primerite {to ti se ve}e poznati, po~nuvaj}i 
so nekolku soedinenija koi{to se sostojat samo od vodorod i od u{te eden element -  hlorovo-
dorod, voda, amonijak i metan. Nivnite formuli se, soodvetno, HCl,  H
2
O, NH
3
 i CH
4
. Vo hloro-
vodorodot eden atom na hlor e svrzan so eden atom od vodorod i, spored toa, hlorot e ednovalen-
ten
*
. Vo vodata odnosot me|u brojot na atomi od kislorod i vodorod e 1 : 2, taka {to kislorodot 
e  dvovalenten. Na sli~en na~in zaklu~uvame deka azotot vo amonijakot e trivalenten, a jag-
lerodot vo metanot e ~etirivalenten.  
Od druga strana, od hlorovodorod mo`e da se dobie natrium hlorid ~ija formula e NaCl. Od 
formulata izgleda kako eden atom od natrium da zamenil eden atom na vodorod. Zaradi toa, mo`e 
da se smeta deka natriumot e ednovalenten. Postojat i hloridi na kalciumot, aluminiumot, 
kalajot i antimonot ~ii formuli se, soodvetno, CaCl
2
,  AlCl
3
,  SnCl
4
 i SbCl
5
. Vo soglasnost so 
gornata definicija, zaklu~uvame deka vo ovie soedinenija kalciumot e dvovalenten, aluminiu-
mot e trivalenten, kalajot e ~etirivalenten, a antimonot  petvalenten.  
Me|utoa, ne site elementi mo`e da se soedinuvaat so vodorodot ili da go zamenuvaat vo 
negovite soedinenija. Od druga strana, kislorodot obrazuva mnogu pove}e soedinenija, vklu~i-
telno i oksidi na elementite
†
. Vrz osnova na ova, poimot za valentnost bil malku izmenet. 
Namesto vo odnos na vodorodot, valentnosta zapo~nala da se opredeluva vo odnos na kislorodot. 
Imeno, ako elementot E obrazuva oksid so formula E
2
O, vo molekulata na toj oksid atomot na 
elementot E mo`e da se smeta za ekvivalenten (ednakvovreden) na eden vodoroden atom
‡
. Toj, spo-
red toa, e ednovalenten. Ako, pak, formulata na oksidot e EO, elementot e dvovalenten itn. Na-
                                                           
*
 Popravilno bi bilo da se re~e deka atomite od hlorot se ednovalentni. Istata zabele{ka se odnesuva i za site sledni 
iskazi.  
†
 Verojatno znae{, ovie soedinenija naj~esto se sostojat samo od dva elementa, od kislorod i od elementot E za ~ij oksid 
se raboti.  
‡
 Potseti se na formulata na vodata. 
 
21

---