Baki döVLƏt universiteti

Rusiyanın Şimali Azərbaycan xanlıqlarını işğal etməsi.  
Xanlıq dövrünün sonu 
 
51 
soxuldu. Ancaq burada da yerini bərkidə bilmədi. Ağoğlandan 
rus qoşunu ilə  gələn Kotlyarevski oktyabrın 18-də Aslandüz 
döyüşündə Abbas Mirzəyə sarsıdıcı  zərbə endirdi. Rus ordusu 
Talış xanlığına yönəldi. 1813-cü il yanvarın 1-də  Lənkəran 
qalası tutuldu. Rusiyanın yeni Baş komandanı Rtişçev 
təşəbbüsü bütünlüklə öz əlinə aldı. 
Rusiyanın 1812-ci il Vətən müharibəsində  uğur qazan-
ması İranın bütün ümidlərinə son qoydu. 
Gülüstan müqaviləsi  
İranın savaşı uduzması, beynəlxalq münasibətlərin köklü 
dəyişilməsi barış  işini tezləşdirdi. Yaranmış  şəraitdən istifadə 
edən  İngiltərə Rusiya-İran arasında danışıqlarda vasitəçilik 
etməyə nail oldu. 1813-cü il oktyabrın 12-də Qarabağda 
müqavilə imzalandı. "Gülüstan müqaviləsi" adlanan barışın 
mətni budur
*
: "1813-cü il oktyabrın 12-də Zeyvə çayı 
yaxınlığındakı Gülüstan kəndində Rus ordugahında hər iki 
tərəfin səlahiyyətli Müvəkkilləri vasitəsilə Bütün Rusiya 
İmperiyası  və  İran Dövləti arasında bağlanmış  və 1814-cü il 
sentyabr ayının 10-da Tiflisdə  hər iki Dövlətin səlahiyyətli 
Müvəkkillərinin bir-biri ilə  dəyişdikləri ratifikasiyalarla təsdiq 
edilmiş əbədi sülh və dostluq 
 
Müqaviləsi qadir allahın adı ilə 
İmperator  əlahəzrətləri, bütün Rusiyanın  ən  şöhrətli və 
əzəmətli böyük hökmdarı  və imperatoru və  İran Dövlətinin 
sahibi, hökmdarı  Əlahəzrət Padşahın öz təbəələrinə yüksək 
hökmdar məhəbbətinə görə, onların ürəklərinə zidd olan sa-
vaşın fəlakətlərinə son qoymağı  və  qədimdən Bütün Rusiya 
İmperatorluğu və  İran Dövləti arasında mövcud olmuş  səbatlı 
sülh və xeyirxah qonşu dostluğunu möhkəm  əsas üzərində 
bərpa etməyi səmimi-qəlbdən qarşılıqlı surətdə arzulayaraq, bu 
                                                      
*
 
Barышыn  шяrtlяrи  Ы Aleksandrыn "Bцtцn xalqa bяyanatы"  ады ilя 
yalnыz 1818-cи ил avqustun 7-dя Senatыn nяzdиndя чap edildи. 
 
I mühazirə
 
 
 
52
ədalətli və nicatverici iş üçün aşağıdakıları  və  səlahiyyətli 
Müvəkkilləri təyin etməyi faydalı bilmişlər:  Əlahəzrət Bütün 
Rusiya  İmperatoru – öz General-leytenantı, Gürcüstandakı  və 
Qafqaz xəttindəki qoşunların Baş komandanı, Həştərxan və 
Qafqaz quberniyalarında, Gürcüstanda Mülki hissə, həmçinln 
bu ölkənin bütün sərhəd Işlərl üzrə Baş Müdiri... zati-aliləri 
Nikolay Rtişçevi, Əlahəzrət İran şahı isə – özünün, Türkiyə və 
İngiltərə Saraylarında fövqəladə elçisi olmuş,  İran Rəisləri 
arasında seçilmiş... Məmuru, Ali İran Sarayının Gizli İşlər 
Müşaviri, Vəzir nəslinə  mənsub olan, İran Sarayında ikinci 
dərəcəli Xan, Yüksək rütbəli və Çoxhörmətli Mlrzə  Həsən 
Xanı, bu səbəbdən də Biz, yuxarıda adları çəkilmiş səlahlyyətli 
Müvəkkillər Qarabağ mülkündə, Zeyvə çayı yaxınlığındakı 
Gülüstan kəndində toplaşaraq, vəkalətnamələrimizi bir-birimizə 
təqdim etdikdən sonra, hər birimiz öz tərəfindən bizim Böyük 
hökmdarlarımız adından bərqərar edəcəyimiz sülh və dostluğa 
aid olan hər bir şeyi nəzərdən keçirib, bizə verilmiş hakimiyyət 
və Ali səlahiyyətlərə görə aşağıdakı maddələri qərara aldıq və 
əbədiyyət üçün təsdiq etdik. 
Birinci maddə.  İndiyədək Rusiya İmperiyası  və  İran 
dövləti arasında mövcud olmuş düşmənçilik və narazıiığa bu 
Müqavilə ilə bu gündən və  gələcəkdə son qoyulur və qoy 
İmperator  əlahəzrətləri Bütün Rusiya hökmdarı ilə  Əlahəzrət 
İran şahı, onların vəliəhdləri, Taxtlarının Varisləri və qarşılıqlı 
olaraq onların Yüksək Dövlətləri arasında  əbədi sülh, dostluq 
və xeyirxah andlaşma olsun. 
İkinci maddə.  Bir halda ki, hər iki Yüksək Dövlət ara-
sında ilkin əlaqələr vasitəsilə status kvo ad prezenten
5F
*
, yəni hər 
bir tərəfin hazırda tam malik olduğu torpaqlara, xanlıqlara, 
mülklərə sahib qalması özülündə sülhün bərqərar edilməsi artıq 
qarşılıqlı surətdə razılaşdırılmışdır, onda bu gündən və gələcəkdə 
Bütün Rusiya İmperiyası  və  İran dövləti arasında sərhəd 
                                                      
*
 
Status kвo ad prezenten (lat.) hazыrkы vaxtda olan durum
 

---

Rusiyanın Şimali Azərbaycan xanlıqlarını işğal etməsi.  
Xanlıq dövrünün sonu 
 
53 
aşağıdakı xətt olsun: Adınabazar adlanan yerdən başlayaraq, düz 
xətlə Muğan düzündən Araz çayında Yeddibulaq keçidinədək, 
oradan üzü yuxarı  Kəpənək çayının Arazla qovuşduğu yerə, 
sonra da Kəpənək çayının sağ tərəfi ilə Mehri dağları silsiləsinə 
və  oradan  da  xətti Qarabağ  və Naxçıvan xanlıqlarının mərzləri 
ilə davam etdirərək, Alagöz dağları silsiləsilə Qarabağ, 
Naxçıvan,  İrəvan xanlıqlarının və Yelizavetpol dairəsinin 
(keçmiş  Gəncə xanlığının) bir hissəsinin mərzləri birləşən 
Dərələyəz mərzinədək, buradan İrəvan xanlığının Yelizavetpol 
dairəsindən, həmçinin Qazax və  Şəmşəddin torpaqlarından 
ayıran mərzlə  Eşşəkmeydan mərzinə, oradan da dağlar sllsiləsi 
ilə, çayın sağ tərəfi ilə, onun axarı yönündə, Həmzəçimən yolu 
ilə, Pənbək dağları silsiləsi ilə Şurakel mərzinin küncünədək, bu 
güncdən də qarlı Alagöz dağının başınadək, buradan da Şurakel 
mərzi ilə, dağlar silslləsl ilə, Mastaras və Artkin arası ilə 
Arpaçayadək. Bununla belə Talış mülkü müharlbə vaxtı  əldən-
ələ keçdiyinə görə, həmin Xanlığın Zinzeley və Ərdəbil tərəfdən 
olan hüdudları daha artıq dürüstlük üçün, hər iki tərəfdən 
qarşılıqlı razılıqla seçilmlş Komlssarlar (onlar Baş 
komandanlarının rəhbərliyi ilə indiyədək hər bir tərəfin gerçək 
hakimiyyəti altında olmuş torpaqların, kəndlərin, dərələrin, 
həmçinin çayların, dağların, göllərin, təbii mərzlərin dəqlq və 
təfsilatlı  təsvirini verəcəklər) tərəfindən, bu Müqavilə bağlanıb 
təsdiq olunduqdan sonra müəyyən ediləcək, onda (Status kvo ad 
prezenten)  əsasında Talış xanlığının sərhəd xətti ilə müəyyən-
ləşdiriləcək ki, hər bir tərəf malik olduğu torpaqların sahibi 
qalsın. Eləcə  də, yuxarıda xatırlanmış  sərhədlərdə, bu və ya 
başqa tərəfin xəttindən kənara nə isə çıxarsa, hər iki Ali dövlətin 
Komissarlarının təhlilindən sonra hər bir tərəf status kvo ad 
prezenten əsasında təminat verəcək. 
Üçüncü maddə.  Şah  Əlahəzrətləri  Əlahəzrət Bütün Ru-
siya imperatoruna səmimi dostluq hisslərinin sübutu üçün 
təntənəli surətdə həm öz adından, həm də İran Taxtının Yüksək 
I mühazirə
 
 
 
54
Vəliəhdləri adından Qarabağ  və indi Yelizavetpol adı altında 
əyalətə çevrilmiş  Gəncə xanlıqları, həmçinin  Şəki,  Şirvan, 
Dərbənd, Quba, Bakı  və Talış (bu xanlığın Rusiya imperiyası 
hakimiyyəti altında olan torpaqları) xanlıqlarının, bununla 
yanaşı Dağıstan, Gürcüstan (Şurakel)  əyaləti ilə birlikdə 
İmeretiya, Quriya, Minqreliya və Abxaziya, eynən də indi 
bərqərar edilmiş Qafqaz sərhəd xətti (bu sonuncuya və  Xəzər 
dənizinə aid olan torpaqlar və xalqlarla birlikdə) arasındakı 
bütün mülk və torpaqların Rusiya imperatorluğu mülkiyyətinə 
mənsub olduğunu qəbul edir. 
Dördüncü maddə.  Əlahəzrət Bütün Rusiya İmperatoru 
Əlahəzrət  İran  Şahına öz qarşılıqlı dostluq hisslərini ifadə 
etmək və İranda – ona qonşu olan bu Dövlətdə, möhkəm özül 
üzərində mütləqiyyət və hökmran hakimiyyət görmək arzusunu 
səmimi-qəlbdən təsdiq etmək üçün, bununla, öz adından və öz 
Vəliəhdləri adından İran Şahı tərəfindən İran Dövlətinin Varisi 
təyin ediləcək Vəliəhdə lazım gəldikdə kömək göstərməyi vəd 
edir ki, heç bir xarici düşmən  İran Dövlətinin işinə qarışa 
bilməsin və Yüksək Rusiya Sarayının köməyi ilə  İran Sarayı 
möhkəmlənsin. Bununla belə  İran dövləti işləri üzrə  Şah 
oğulları arasında münaqişələr baş verərsə, Rusiya 
İmperatorluğu hakimiyyətdə olan Şah xahiş etməyincə bunlara 
qarışmayacaq. 
Beşinci maddə.  Rus ticarət gəmilərinə  əvvəlki qayda 
üzrə  Xəzər sahilləri yaxınlığında üzmək və onlara yan almaq 
hüququ verilir, həm də gəmi qəzası zamanı İranlılar tərəfindən 
dostluq köməyi edilməlidir. İran ticarət gəmilərinə də həmin bu 
hüquq,  əvvəlki qayda üzrə, Xəzər dənizində üzmək və Rusiya 
sahillərinə yan almaq ixtiyarı verilir, burada da gəmi qəzası 
zamanı qarşılıqlı surətdə  İranlılara hər cür yardım 
göstərilməlidir. Hərbi gəmilərə  gəldikdə isə, savaşdan öncə, 
habelə sülh vaxtı  və  hər zaman Xəzər dənizində Rusiya hərb 
bayrağı  təkcə yellənmişdir. Həmin ehtiram daxilində keçmiş 

---