Baki dövlet universiteti
Yüklə 488,55 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- XARAKTERİSTİKASI Əliyeva Mətanət Valeh qızı Bakı Dövlət Universitetinin doktorantı Açar sözlər
- Ключевые слова: Кризис, возрастный кризис, возрастные кризисы, кризисы утраты и разлуки, травматические кризисы Key words
| Böhran vəziyyətinin psixoloji xarakteristikası 217 BÖHRAN VӘZİYYӘTİNİN PSİXOLOJİ XARAKTERİSTİKASI Əliyeva Mətanət Valeh qızı Bakı Dövlət Universitetinin doktorantı Açar sözlər: Böhran, psixoloji böhran, yaş böhranları, itki və ayrılıq böhranları, travmatik böhranlar Ключевые слова: Кризис, возрастный кризис, возрастные кризисы, кризисы утраты и разлуки, травматические кризисы Key words: Crisis, psychological crisis, age crises, crises of loss and division, traumatic crises Psixologiya elmi üçün maraqlı məsələlərdən biri psixoloji böhran problemidir. XIX əsrin sonundan etibarən psixoloji böhran problemi psixoloqların və əlaqəli sahələrin mütəxəssislərinin diqqətini özünə cəlb etmiş və psixoloji böhran problemi ilə bağlı bir sıra nəzəriyyələr irəli sürülmüşdür. Bununla yanaşı psixoloji böhran anlayışının ədəbiyyatda və praktikada geniş istifadə olunmasına baxmayaraq, bu anlayışın şəxsiyyətin inkişafı ilə bağlı məsələləri nəzəri baxımdan kifayət qədər işlənməmişdir. Bu baxımdan müasir dövrdə psixoloji böhran hallarının şəxsiyyətin inkişafının yaş, cins və s. xüsusiyyətləri ilə bağlı araşdırıl- malar davam etməkdədir. Bildiyimiz kimi, şəxsiyyətin inkişafı fərdin ömrünün sonunadək mərhələli şəkildə davam edir və hər yaş mərhələsinin özünəməxsus yeni çətinlikləri meydana gəlir ki, bu da şəxsiyyət böhranı kimi təzhür edir. Böhran vəziyyəti hər bir insanın şəxsi inkişafının ayrılmaz hissəsidir, bu dövr şəxsiyyətin inkişafına maksimal təsir göstərir, şəxsin inkişafının gələcək yönəliş- liyini təmin edir. Әn əsas hallardan biri budur ki, psixikanın zənginləşən və mürəkkəbləşən inkişafı stabil və davamlı proses deyil. Bu ara verən bir prosesdir və burada böhranlarda qaçılmaz haldır. “İnkişaf böhranı” anlayışı L.S.Vıqotski tərəfindən XX-əsrin 30-cu illərində işlənib və uşaq psixikasının inkişafında keçid dövrlərinin öyrənilməsində istifadə edilib. Vıqotskiyə görə inkişaf böhranları 2 yaş mərhələsinin toqquşması dövründə yaranır və əvvəlkinin bitməsini və növbəti mərhələnin başlamasını bildirir. Ontogenezin hər yaş mərhələsində toplanan psixoloji dəyişikliklər yeni psixoloji inkişaf səviyyəsinə keçidi hazırlayır. Hər əvvəlki mərhələnin yeni törəmələri növbəti dövrün inkişafı zamanı psixikanın formalaşması üçün əsasa çevrilir. Uşaq psixologiyasında ən çox adı çəkilən böhranlar 3, 7 və 12-16 yaşda baş verir(6, s.40). Əliyeva Mətanət Valeh qızı 218 “İnkişaf böhranları” ilə sıx bağlı olan digər təsəvvür L.S.Vıqotski tərəfindən irəli sürülmüş “inkişafın sosial vəziyyəti” haqda tezisdir. 1932-1936-cı illərdə L.Vıqotski psixoloji termin kimi bu anlayışı uşağın psixikasının inkişafının təhlilinin çıxış nöqtəsi kimi daxil edir. L.Vıqotski anlayışında inkişafın sadəcə mühit deyil, hər yaş dövrünə xas xarici şərait və daxili inkişaf proseslərinin xüsusi birləşməsidir. O bu mərhələdə yaranan psixoloji törəmələri və psixi inkişafı şərtləndirir. Artıq qurulmuş, yaranmış inkişaf situasiyasının dağılması və yenisinin yaranması böhranlı inkişaf mərhələlərinin əsas məzmunudur. L.Vıqotski və onun şagirdləri (A.N.Leontyev, L.İ.Bojoviç, və b.) tərəfindən müxtəlif yaş mərhələlərində psixi analizin inkişaf sxemi işlənib. Bu təhlil bir sıra vacib məqamı aşkar edir : a) artıq yaranmış sosial situasiyanın xüsusiyyətləri, onun daxili təzadları b) onun yeni sosial situasiya daxilində qurulma prosesi c) bu dövrdə yaranan əsas psixoloji törəmələr(6, s.88) Psixologiyanın formalaşması dövründə qanuni keçid mərhələsi kimi inkişaf böhranını təhlil edən L.Vıqotski bu dövrdə uşağın həyatında yaranmış dəyişikliklərə xüsusi diqqət yetirir. O qeyd edir ki, uşağın dünya haqda fikirləri genişlənir, onun fəaliyyətinin əməli və məna aspektləri zənginləşir. Uşağın yeni, artmış imkanları ona qarşı artıq qurulmuş tələblərlə ziddiyyətə girir. Bu əsas ziddiyyət uşağın ümumi davranış konturunda ifadə olunur. L.İ.Bojoviç qeyd edir ki, böhran dövründə uşağın davranışı dəyişir: onlar sözə baxmır, nadincləşir, konfliktli olur, bəzən də aqressiv olur. Bu emosional reaksiyalar böhrandan əvvəlki etapın sonunda formalaşan uşağın daxili məmnuniyyətsizliyi, vacib tələ- batların frustrasiyalarının sübutu kimi özünü göstərir. Hər yeni inkişaf mərhələsi ilə uşağın ictimai münasibətlər sistemində tutduğu yer dəyişir və bununla əlaqədar uşağın ətrafa, özünə “daxili pozisiyası” dəyişir. Artıq ontogenezin hər yaş mərhələsində öz məzmun spesifikasına malik olan sınma baş verir. Uşaq psixika- sında yaranan sonrakı problemlər də məhz bununla sıx bağlı olur. Xasiyyətna- məsində dayanacağımız növbəti məqam Vıqotski - Leontyev - Luriya tərəfindən işlənilmiş şəxsiyyət haqqında təsəvvürdür. A.N.Leontyevin təsəvvürlərinə əsasən şəxsiyyət - uşağın ontogenik inkişafının sonrakı məhsuludur. Çünki şəxsiyyət olmaq üçün dünya ilə daha geniş əlaqə yaratmalı, bütövlükdə ona və elementlə- rinə xüsusi yanaşma olmalıdır. Şəxsiyyətin əsasında iyerarxiyalı fəaliyyət sistemi və bunun arxasında dayanmış motivlər durur. Bu motivlərin bir-birinə uyğunlaş- ması yalnız müəyyən bir inkişaf mərhələsində yaranır, ona görə də insan çox gec şəxsiyyətə çevrilir . A.N.Leontyev şəxsiyyətin 3 parametrini ayırır: 1. İnsanın dünya ilə əlaqəsinin genişliyi 2. Motivlərin mərhələlənmə dərəcəsi 3. Şəxsiyyətin ümumi strukturu (9, s.288) Yüklə 488,55 Kb. Dostları ilə paylaş:
|