Азярбайжан Республикасы Тящсил Назирлийи
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Hamar (aqronulyar) endoplazmatik şəbəkə
134 Prokariot hüceyrələrdə endoplazmatik şəbəkə yoxdur. Lakin bir çox bakteriyalar sintez etdiyi fermentləri xarici mühitə çıxarırlar. Görünür bu fermentlərin hüceyrədən çıxarılması xüsusi hüceyrədaxili vakuol sistemi ilə əlaqədar deyil, lakin ona oxşardır. Belə ki, bir çox tədqiqatlarla isbat edilmişdir ki, bakteriyalarda ribosomların bir hissəsi plazmatik membranla əlaqədardır. Hüceyrədən kənar edilən fermentlər həmin membran üzərindəki ribosomlarda sintez olunur. Membranla əlaqədar olmayan hialoplazmadakı ribosomlar isə bakteriya hüceyrəsinin özünə lazım olan zülalların sintezində iştirak edir. Hamar (aqronulyar) endoplazmatik şəbəkə – onun ribosomlardan məhrum olan hissəsidir. Lakin hamar endoplazmatik şəbəkə ilə dənəvər endoplazmatik şəbəkə arasında kəskin sərhəd qoymaq mümkün deyil. Belə ki, endoplazmatik şəbəkə böyüdükcə onun dənəvər sahələri, hamar sahələrə çevrilə bilir, digər tərəfdən bəzən dənəvər endoplazmatik şəbəkənin ribosomları itir və o hamar endoplazmatik şəbəkə kanallarına çevrilir. Hətta tədqiqatlarla müəyyən edilmişdir ki, inkişafın mərhələlərindən asılı olaraq dənəvər endoplazmatik şəbəkə, hamar endoplazmatik şəbəkəyə çevrilə bilir. Bu cəhətdən dənəvər endoplazmatik şəbəkə ilkin, hamar endoplazmatik şəbəkə isə sonradan yaranma kimi qəbul edilməlidir. Məsələn, siçanların qaraciyərlərində anadan olmazdan əvvəl dənəvər endoplazmatik şəbəkə kanalları olur, anadan olandan 135 sonra isə hamar endoplazmazmatik şəbəkə kanalları müşahidə edilir. Bir sıra biokimyəvi, morfoloji, avtoradioqrafiya tədqiqat işləri isbat edir ki, dənəvər endoplazmatik şəbəkə böyüyür, həcmi artır və ya ribosomlarını itirir və hamar endoplazmatik şəbəkəyə çevrilir. Mənşəcə eyni, topoqrafik cəhətdən oxşar olmalarına baxmayaraq funksional cəhətdən hamar endoplazmatik şəbəkə, dənəvər endoplazmatik şəbəkədən fərqlənir. Hamar endoplazmatik şəbəkəyə steroid təbiətli maddələrin sintez olunduğu hüceyrələrdə məsələn, böyrəküstü vəzinin qabıq hüceyrələrində, toxumluğun interstisial hüceyrələrində, piy vəziləri hüceyrələrində və s. daha çox rast gəlinir Hamar endoplazmatik şəbəkə topoqrafik cəhətdən qlikogen toplanan sahə ilə də sıx əlaqədə olur ki, bu cəhət də onun karbohidrat mübadiləsindəki rolunu göstərir. Qaraciyər hüceyrələrində, əzələ hüceyrələrində qlikogen endoplazmatik şəbəkənin hamar hissəsində toplanır. Aclıq çəkmiş hüceyrələrdə qlikogen istifadə olunandan sonra, eləcə də artıq qlikogen toplananda hüceyrələrin hamar endoplazmatik şəbəkəsinin kanallarının genişlənməsi bəzi patoloji proseslərlə əlaqədar olur. Belə ki, zəhərlənmələr zamanı, bəzi zəhərli və konsorogen maddələrin təsiri, yüksək dozalı hormonol preparatların təsiri zamanı və s. qaraciyər hüceyrələri, onlara xas olan sitoplazmanın bazofil xüsusiyyətini itirirlər . 136 Bu onu göstərir ki, bu maddələrin təsirindən sitoplazmada RNT miqdarı kəskin aşağı düşür. Odur ki, sitoplazmada oksifil zonalar müşahidə edilir. Elektron mikroskopunda bu zonalarda hamar endoplazmatik şəbəkənin kanallarının toplanması müşahidə edilir. Bu onunla əlaqədardır ki, həmin sahələrdə zərərli maddələrin deqretasiyası prosesləri, metobolik dezaktivasiya prosesləri gedir ki, həmin proseslər də bir sıra oksidləşdirici fermentlərin iştirakı ilə həyata keçir. Beləliklə, qaraciyərin funksiyasına aid olan orqanizmin detoksikasiyası prosesi hamar endoplazmatik şəbəkənin iştirakı ilə gedir. Eninəzolaqlı əzələdə hamar endoplazmatik şəbəkənin kanalları və vakuolları (sarkoplazmatik retikulum) hər bir miofibrili əhatə edir. Burada onlar xüsusi funksiya ifa edirlər. ATF-nin iştirakı ilə həmin kanallar kalsium ionlarını toplayır və odur ki, bu da öz növbəsində əzələ hüceyrəsinin açılmasını təmin edir. Ali bitkilərdə hamar endoplazmatik şəbəkə terpenlərin, steroidlərin, lipidlərin sintez olunduğu toxuma hüceyrələrində rast gəlinir. Çox vaxt bitkilərdə hamar endoplazmatik şəbəkə kanalları hüceyrənin polisaxarid qılafına yaxın mövqedə rast gəlinir ki, bu da onun karbohidrat mübadiləsindəki roluna əyani dəlildir. Beləliklə, hamar endoplazmatik şəbəkə triqliseridlərin, steroidlərin, qlikogenin, lipidlərin sintezində iştirak edir, orqanizmin detoksikasiyasını, ion mübadiləsini təmin edir. 137 RİBOSOMLAR Ribosom RNT molekullarından və zülallardan təşkil olunmuş mürəkkəb ribonukleo-protein kompleks olub hüceyrənin zülal sintez edən “zavodudur”. Ribosom ilk dəfə 1955-ci ildə rumun mənşəli Amerikan alimi Corc Emil Palad tərəfindən aşkar olunmuşdur. Palad onu sitoplazmada olan kiçik hissəciklər kimi təsvir etmiş və göstərmişdir ki, onlar endoplazmatik retikulumun membranı ilə assosiasiyada olmağa daha çox meyillidirlər. Palad sonralar Fransız alimi Xristian de- Dyuc və artıq 1945-ci ildə endoplazmatik retikulumu aşkar olunmasında iştirak edən Belçika alimi həkimi Albert Klaudla birlikdə ribosomların zülal sintezindəıki rolunun aşkar olunmasına görə 1974-cü ildə Nobel Mükafatı ilə təltif olundular. Mürəkkəb ribonukleoproteidlərdən ibarət olan ribosomları 1955- ci ildə Xauatson və Xem elektron mikroskopu ilə xərçəng hüceyrələrində müşahidə etmişlər. Ribosomların diametri 250-300 nm-dir, forması isə kürə şəklindədir. Bağırsaq çöpcüyü bakteriyası üzərində aparılan elektron mikrokopik tədqiqatlar nəticəsində bu mikroorqanizmlərdə ribosomların iki müxtəlif ölçülü submikroskopik vahiddən ibarət olduğu sübüt edilmişdir. Böyük submikroskopik vahid üçkünclü, diametri 150-180 A 0 , kiçik submikroskopik vahid isə qövsvaridir, diametri 140-160 A 0 -dır. Yastı səthə malik olan böyük submikroskopik vahid kiçik səthə malik Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|