-
12
-
aq, damcı-damcı
da o
zərbaycan mifoloji
təsə
k
Azə
, burada elmiliklə yanaşı, elm donuna
geyd
bu zaman ancaq yadların özlərinə sərf edən hissələr perqamentlərdən, əlyazma
kitablardan götürülmüş, orijinal mətnlər isə oda qalanmışdır. Məsələn, ilkin olaraq
on iki min inək dərisi üzərində qızıl hərflərlə Azərbaycan ərazisində yerləşən
qədim Midiyada madayların (qədim türk etnosudur) dilində yazıya alınan
«Avesta» makedoniyalı İsgəndər tərəfindən Yunanıstana göndərilmiş,
avropalıların ürəklərinə yatan hissələr yunan dilinə çevrildikdən sonra orijinal
mətn məhv edilmişdir. Sonradan midiyalılara məxsus bu nəhəng abidənin cüzi
hissəsi ancaq qədim pəhləvi və sindi dillərində bərpa edilmişdir. Bununla
xalqımızın neçə min illik tarixinə kölgə salınmışdır. Ona görə də yurdumuzun
qədim tarixi, etnoqrafiyası, mədəniyyətinə aid məlumatları yunan, Ərəbistan, İran,
Hindistan, Çin və b. ölkələrin əski sənədlərinin arasından axtarm
lsa, tapıb illərlə boş qalan susuz gölləri doldurmaq lazımdır.
Torpaqlarımız Şərqlə Qərbi birləşdirən karvan yolunun üstündə olduğundan
tacirlər, səyyahlar, bilicilər, şeir-sənət hamiləri Azərbaycanda yaşayan insanların
adət-ənənələri, dünyagörüşü, yaratdıqları barədə əldə etdiklərini də özləri ilə bir
üzü Şərqə, bir üzü Qərbə daşımışlar. Ona görə də başqa xalqlara aid bir sıra
mötəbər kitablarda yurdumuzla bağlı maraqlı yazılara rast gəlirik. Herodotun,
Strabonun, Plutarkın və başqalarının qələmi ilə ulu babalarımızın həyatının ən
qədim çağlarına az da olsa, aydınlıq gətirilir. İlk «Tarix» (Herodot) kitabına düşən
«Astiaq» və «Tomris» rəvayətləri ilə bir sıra mif sistemlərinin (xüsusilə tale mifi)
ömrü uzadılır. Roma mifologiyasında ilkin dövlətçilik görüşləri əks olunur ki,
bunu mədəni həyatın başlanğıcı hesab edirlər. Romul və Rem Romanı düşmən
hücumlarından və daxili xəyanətkarlardan qorumaq üçün xüsusi icra mexanizmi
olan yeni birlik yaradırlar. Astiaqın ulu babası Deiyokun Midiya dövləti qurması
haqqında Herodotun verdiyi məlumatlar göstərir ki, A
vvüründə dövlətin daha mükəmməl modeli qurulmuşdur.
Şifahi xalq yaradıcılığının elə bir forması yoxdur ki, miflərdən mayalanmasın.
Atalar sözündən tutmuş çoxşaxəli süjetə malik eposlaradək hər bir folklor
nümunəsini diqqətlə saf-çürük etsək və əski kitablardan («Avesta» və «Dədə
Qorqud» kimi) bizə məlum olan görüş sistemlərinin süzcəgindən keçirsə
rbaycan türklərinin mifoloji modelləri haqqında tam təsəvvürə malik olarıq.
Miflərimizi özündə əks etdirib yaşadan «Kitabi-Dədə Qorqud» oğuznamələri
ən gərəkli mənbədir. Həm ilkin türk təsəvvürləri, həm də Qafqaz mühitində
formalaşıb yunan mifologiyasını belə qidalandıran ən arxaik görüşlər onun
içərisində sintez edilir. Bu mənada «Kitabi-Dədə Qorqud»u Azərbaycan-türk mifo-
logiyasının «İliada»sı, «Odisseya»sı, «Bilqamış»ı, «Riqveda»sı hesab etmək olar.
Akademik İ.Həbibbəylinin yazdığı kimi, “Dədə Qorqud daha çox əsatiri-mifoloji
varlıq kimi təqdim olunmuşdur. Şübhəsiz ki
irilmiş ideologiyanın da izləri vardır”
1
.
Klassik ədəbiyyatımızın qədim dövrlərinə nəzər salanda diqqətdən yayınan bir
məsələyə heyran qalmamaq mümkün deyil. İndiyədək yazılı epik ənənədə «rəsmi
1
Həbibbəyli İ. Ədəbi-tarixi yaddaş və müasirlik. B., “Nurlan”, 2007, s. 12.
-
13
-
hadisələrin də
əksə
ifadələrinin kökü
C.F
a
bizd
bu bölmədə Azərbaycan xalqının etnik mədəniyyət tarixində baş verən hadisələrin
hissə» kimi qəbul edilən (minacat, tovhid, nət, sitayiş, yaradan haqqında) poema,
dastan başlanğıclarına dini don geyindirib təhlildən kənarda qoymuşduq. Lakin
Qətran Təbrizi, Xaqani, Nizami, Əvhədi, Füzuli kimi klassik söz sənətkarlarının
poetik irsinin həmin hissəsində islam mifoloji görüşləri ilə yanaşı, dünyanın
yaranması haqqında xalqımızın daha qədim spesifik inamlarına rast gəlirik.
Onların əsərlərinin süjetində mühüm əhəmiyyət kəsb edən
riyyətinin miflərdən yoğrulduğunu görməmək mümkün deyil.
Maraqlıdır ki, antik yunan tarixçiləri və mifologiyanı dünya miqyasında
araşdıran Avropa tədqiqatçıları da öz əsərlərində cüzi də olsa, azərbaycanlıların
ibtidai görüşlərinə yer ayırmışlar. C.Frezer «ikinci doğuşdan» danışanda bildirirdi
ki, «Qafqaz türklərində oğulluğa götürmə adi hadisədir, mərasim ondan ibarətdir
ki, oğulluğa götürülən yeni ananın köynəyindən keçirilir, ona görə də türkcə
«adamı köynəyindən keçir» anlayışı «oğulluğa götür» mənasını verir». Məgər bu,
«Koroğlu» eposundakı Nigarın Eyvazı oğulluğa götürməsinin analoqu deyilmi?
Alim daha sonra nağıllarımızda tez-tez rastlaşdığımız «kiçik qardaşa üstünlük
verilməsi» məsələsinə aydınlıq gətirən orijinal fikirlər söyləyir və yas mərasimi
haqqında yazır ki, «qədimlərdə türklər ölüləri üçün ağlayanda üzlərini bıçaqla elə
kəsirdilər ki, qan damcıları yanaqlarında göz yaşları ilə yanaşı axırdı»
1
.
Azərbaycanlıların qamlara aid mifik görüşlərində göstərilir ki, insanın ruhu
bədənindən ayrılıb yeraltı dünyaya gedir və orada şər qüvvələr ona olmazın əzab-
əziyyət verir. Yer üzündə qalan qohumları ağlayıb üz-gözlərini dırnaqları ilə, ya da
iti bıçaqla yaralayırdılar. Duzlu göz yaşlarını qana qarışıb onların üz-gözünə
yayılır və torpağın üstünə axırdı. Bununla elə zənn edirdilər ki, isti qanlarını qara
yerdəki şər qüvvələrin üstünə səpirlər. Xalq arasında indi də geniş işlənən «gözdən
qan çıxartmaq», «gözü qanlı», «gözlərindən qan damar»
rezerin nişan verdiyi adətlə və mifik təsəvvürlə bağlıdır.
Keçən əsrin ikinci yarısında xalq yaradıcılığına böyük marağın oyanması ilə
külli miqdarda mif mətnləri yazıya alınmış, etnoqrafik və folklor materialları ilə
bir sırada rusdilli SMOMPK və b. məcmuələrdə nəşr olunmuşdur. O dövrdə bu iş
ənənəvi xarakter daşıyırdı, ona görə də miflərin digər mətbuat orqanı səhifələrinə
də yol tapması təbiidir. Adı çəkilən və yüzlərlə hələ araşdırılıb üzə çıxarılmayan
qaynaqlara baş vurulsa, Azərbaycan türklərinin mifologiyasının bərpasına tam nail
olmaq mümkündür. Və qəribədir ki, təxminən 150-180 il bundan qabaq Qrim
qardaşları, E.Teylor, F.Dits, C.Frezer və A.Düma kimi dünya şöhrətli tədqiqat-
çılar, yazıçılar Avropada əyləşib Azərbaycan xalqının etnik tərkibinə daxil olan
əsas etnosun adət-ənənələrini, ilkin dünyagörüşlərini, miflərini araşdırdığı hald
ə bəziləri mifologiyamızın olmadığını elan etməyə özlərində cəsarət tapırlar.
Dissertasiyanın «Mif və Azərbaycan-türk etnik-mədəni gerçəkliyi» adlanan
bölməsinin baxış bucağını mif və gerçəklik münasibətləri sistemi təşkil edir. Yəni
1
Фрэзер Дж. Золотая ветвь. Исследование магии и религии. Пер. с англ. М.К.Рыклина. – М.:
Политиздат, 1980, с. 450.