Azərbaycanin quruda neftqazçixarma kompleksiNDƏ İQTİsadi

 
quruculuğuna tam hazır olmamış, ağır müharibə  şəraitində 
mərhələ-mərhələ öz dövlət müstəqiliyini möhkəmləndirməkdə 
və dönməz etməkdədir. Bu dönməzliyin, iqtisadi müstəqilliyin 
təmin edilməsində güclü iqtisadiyyatın yaradılması vacib və 
həlledici 
şərtlərdəndir. Bu baxımdan Azərbaycan 
Respublik ının yanacaq sənayesinin inkişaf imkanlatının 
reallaşdırması, yaxın və uzaq gələcəkdə Azərbaycan 
iqtisadiyyatının dirçəlməsi, dövlətmizin müstəqilliyinin təmin 
oluması  işində mühüm rol oynayacaq faktor kimi 
qiymətləndirilməlidir. 
XX  əsr başa  şat
as
maq üzrədir. Bu əsrdə bütün dünyada 
çoxlu
i uzun bir 
dövrü
 dəyişiklər baş vermiş, insan cəmiyyəti böyük inkişaf 
yolu keçmişdir. Azərbaycanın da XX əsrdəki inkişafı dinamik 
olmuşdur. Bu dinamik inkişafln təmin olunması  əhəliyyətli 
dəşəcədə neft və qaz sənayesi ilə bağlı olduğundan sahənin 
inkişaf mərhələlərini araşdırmaq, müvafiq nəticələri 
ümumiləşdirmək vacib bir məsələdir. Bu təhlil iqtisadi tarix 
baxımından deyil, məhz yanacaq sahəsi kimi mühüm bir 
sektorun XXI əsrdə  də böyük qüvvəyə malik olması 
baxımından da zəruridir. Bu təhlil həmçinin XX əsrdə, xüsusilə 
əsrimizin birinci yarısında Azərbaycan neftqazçıxarma 
sənayesinin dünya sənayesinin inkişafında otnadığı rolu 
düzgün qiymətləndirməyə  əsas verir. Məhz buna görə  də bu 
gün çətin və böhranlı vəziyyəti yaşayan, ancaq tarixi xidmətləti 
böyük olan quruda neftqazçıxarma sənayesinin inkişaf 
dinamikasını araşdırmaq çox maraqlı bir məsələdir. 
Quruda neft hasilatının açağı düşməsi proses
  əhatə etdiyindən bu enmə meylini müəyyən edən 
aşağıdakı  cəhətləri qeyd etmək məqsədəuyğun olardı. Məlum 
olduğu kimi, Azərbaycanda neft qədimdən hasil edilsə  də 
yalnız XIX əsrin ortalarında sənaye xarakteri 
almışdır.Azərbaycanın neftqazçıxarma sənayesi bütün tarixi 
ərzində müxtəlif inkişaf mərhələlərini yaşamış, hasilatın 
dinamikasında bir çox amillər və meyllər nəzərə çarpmışdır. 
 
22

---

 
Azərbaycanın neft və qaz hasilatı bir neçə  mərhələdə 
təşək
i dövr. 
t 
hasila
 ilə qədərki dövr. 
sürətli inkişafı, 
infras
kül tapmışdır. Apardığımız təhlil, tarixi iqtisadi şərait 
bunları aşağıdakı mərhələlərə bölünməsinə əsas verir: 
1. İntensiv neft hasilatının başlanmasına qədərk
Bu dövr XIX əvvəllərindən başlayaraq intensiv nef
tının başlanğıcına qədərki (1872-ci il) dövrü əhatə edir. 
Məhz bu illərdə  bəşər cəmiyyəti neftin mahiyyəti, onun 
gərəkliliyi aspekti ilə üzləşir. Neft amili yeni iqtisadi kapitalist 
sisteminin sürətli təşəkkülünün katalizatoru olur. 1837-ci ildə 
Balaxanıda artıq ilk neftayırma  («fotogen»-kerosin) zavodu 
tikilir.1872-ci ildə idarə sisteminin ləğvi neft sənayesi üçün 
əlverişli  şərait yaradır. Məhz bu illərdə xarici neft inhisarları 
meydana gəlir.  Əsrin ortalarında artıq neftin mexaniki üsulla 
çıxarılmasına başlanılır. 1844-1847-ci illərdə  Xəzər dənizi 
sahilində Bibiheybətdə dünyada ilk dəfə olaraq mexniki üsulla 
neft quyusu tikilir. Lakin təəssüfki neftə aid ədəbiyyatlarda 
mexaniki üsulla neftin çıxarılması 1859-cu ildə ABŞ-da 
Pepselvaniyada olduğu qəbul edilmişdir. Yeni iqtisadi 
münasibətlərin yaranması, sənayenin inkişafı, neftin emalı 
sahəsində  kəşflər, bu yanacaq növünün, enerji mənbəyinin 
gərəkliliyini və qiymətini artırdı. Neft həm iqtisadi, həm elmi 
maraq və əhəmiyyət kəsb etməyə başladı. Bəşər cəmiyyəti neft 
erasına daxil oldu. Bu dövrlərdə neft sənayesinin inkişafı ilə 
əlaqədar neft emal edən istehsal sahələri yarandı. 1861-ci ildə 
Suraxanıda sahibkar Koloyev məhşur rus kimyaçı alimi 
D.İ.Mendeleyevin köməyi və təkidi ilə kerosin istehsal edən ilk 
zavod inşa etdi. 1863-cü ildə isə bakılı texnik Cavad Məlikov 
neft emalı zavodu işə düşdü. 
2. 1872-ci ildən 1920-ci
Bu illər neft hasilatının sənaye üsulu ilə 
trukturların yaranması, Bakının neft mərkəzi kimi 
şöhrətinin artması xarici inhisarların, sahibkar və kapitalistlərin 
Azərbaycanın neft sənayesinə  sərmayə qoyması kimi yadda 
qalmışdır. Güclü inkişaf nəticəsində artıq 1873-cü ildə 
 
23

---

 
quyuların sayı ötən 1872-ci ilə nisbətdə 9-dan 1740-a qədər 
artmış, 1901-ci ildə isə  dərinlik 53 metrdən 3645 metrə 
çatmışdı. XIX əsrin sonunda 1898-ci ildə Azərbaycanın neft 
hasilatı ABŞ-ı ötərək dünyada birinci yerə çıxmışdı. İlbəil artan 
hasilat sonradan Birinci dünya müharibəsi Rusiyada vətəndaş 
müharibəsi, xarici hərbi müdaxilə illərində enməyə  məruz 
qaldı. Tarixi şəraitlə əlaqədar enmə prosesi həm Rusiyada, həm 
də Azərbaycanda davam edirdi. Baş verən dəyişiklər 
iqtisadiyyatın digər sahələrində  də öz əksini tapdı. Dövrün ən 
mürrəkəb mərhələlərindən biri də Azərbaycan xalq 
cümhuriyyətli mərhələsidir ki, bu da xüsüsi tədqiqat obyekti 
olmamışdır. Bu dövr ərzində Azərbaycanda 240 milyon tondan 
çox neft hasil edilmişdi. 
Aşağıda 1913-cü ildə dünyada neft hasilatını əks etdirən 
dioqr
Dioqram 2 
1913-cü ildə dünyada neft hasilatı 
am verilmişdir: 
 
0
500000
1000000
1500000
2000000
ABŞ
Meksika
Rumıniya
Yaponiya
ABŞ
Az?rbayca
n
Meksika
Rusiya
 
 
 
ABŞ 
Azərbaycan  Meksika  Rusiya  Rumıniya 
Polşa 
Yaponya 
Min  
pud
 
1
 
972858
467000  183150 
159056 
93664.3 
66378
8 
61650 
 
24

---