Azərbaycanin göRKƏMLĠ adamlari

46 
 
qəzeti  idi.  Zəngin  neft  məmləkəti  olan  Bakıda  «Həyat»,  «İrşad»,  «Təzə  həyat», 
«İqbal» və bu kimi böyük həcmli qəzetlər də vardı. Ancaq bunlar «Açıq söz» kimi 
bir dava, bir əməl qəzeti sayılmazlardı». 
Mirzə Bala: 
«...Bu  tərifə  görə  Rusiya  imperatorluğu  daxilindəki  türklər,  o  cümlədən 
azərbaycanlılar,  hakim rus  millətiylə heç bir  münasibəti və bağlılığı olmayan ayrı 
və  müstəqil  milli  bir  mövcudiyyətdir.  Onlardan  ayrı  dilləri,  ədəbiyyatları, 
xristianlıqdan  başqa  bir  dinləri,  adət  və  ənənələri,  parlaq  tarixi  və  mədəniyyət 
əsərləri  ilə  müstəqil  milli  varlıq  olan  bu  türklərin  qurtuluş  davası  Rəsulzadə 
tərəfindən  toplu  ələ  alınmış  və  «Müsavat»  partiyası  ilə  bu  partiyanın  orqanı  olan 
«Açıq söz» qəzeti, bu hərəkatın ələmdarı olmuşdur». 
Abdul Vahab Yurdsevər: 
«Emin bəyin «Açıq söz»ü Azərbaycanda çıxan digər qəzetlərdən çox fərqli 
idi.  Digər  qəzetlərimiz  ümumiyyətlə  dini  və  bəzən  də  milli  vəhdət  fikri  üzərinə 
məhəlli  bir  intibah  hərəkəti  vücuda  gətirməyə  çalışarkən,  «Açıq  söz»  elmi  bir 
tərzdə  işlənmiş  modern  bir  türkçülük  cərəyanını  təmsil  ediyor  və  gərək  siyasi, 
gərəksə ictimai sahələrdə açıq və mütəhhəs bir müğadilə proqramını irəli sürürdü. 
Sırf gənc qələmləri yetişdirməkdən ötrü, Emin bəy «Açıq söz»də bir «açıq 
sütun»  yeri  ayırmışdı.  Bu  «açıq  sütun»  hal-hazırda  məmləkət  daxilində  və 
xaricində  Azərbaycan  davasını  sədaqətlə  müdafiə  edən  bir  çox  mühərrirlərə 
məktəb vəzifəsini görmüşdür». 
 
*** 
 
Ayağı çarıqlı, ürəyi atəşli Azəri türkü! Qəlb istəyinin həyatda işıqlanmağına 
az  qalıb.  Səni  neçə  illərdir  ki,  odlarda  yandırıb  cismini  külə  döndərən  imperiya 
yıxılmaqdadır. Rişələri qırılıb çürüyən ağac torpaqda dayana bilərmi? Torpaq heç 
zaman  zülm  bitirmir!  Torpaq  toxum  cücərdir.  Qoynunda  bəsləyib  böyütdüyü 
toxumun  qan  hərisi  kimi  məzlumların  canına  daraşacağını  hardan  bilsin?  Belə 
xəyanətkar bəhrə verən toxumun kökünü sonradan gec də olsa çürüdür torpaq. 
...O  gün  yaxınlaşırdı.  Xalqın  qanını  sorub  işgəncə  ilə  içərisini  dağlayan 
imperiya ağacı kökündən qopmuş halda yerə yıxılırdı. 
Bu xəbəri eşitdiyi gün sevincindən qanadlanmışdı. Xalq əsarətin, istibdadın 
yırtıcı  ağzından  xilas  olmuşdu.  Türk  xalqlarının  qatı  düşməni  olan  çar  Rusiyası 
hökmranlığına son qoyulmuşdu. Üç yüz illik bir sülalənin hakimiyyəti bitmişdi. Bu 
əsarət qoxulu sülalənin qanlı qılıncı  yüz ildən çox Azəri türklərinin başı üzərində 
oynamışdı. İmperiyanın qorxunc və heybətli toxumunu qanında gəzdirən bu çarlıq 
sülaləsi  hansı  oyunlardan  çıxmamışdı?  Necə  qanlar  töküb,  faciələr  törədib 
müstəmləkəçiliyini qoruyub saxlamışdı! 
Budur,  indi  sona  yetdi  hər  şey.  Həyatda  daimi  nə  var  ki?  İnsan  da, 
hakimiyyət  də,  hökmranlıq  da,  yaxşı  da,  pis  də  hamısı  bir  gün  gəlib  axır  nöqtəyə 

---

47 
 
çıxır.  Zalım  dünya  yalnız  «gəliş»  tərəfdarı  deyil  ki,  o  «gedişi»  də  sevir,  eyni 
məhəbbətlə də yola salır. Zalımlıq və qaniçənliyin qurtaracaq bir günü var. Amma 
insan,  yazıq  insan,  dünyanın  ömrüylə  müqayisədə  çox  az  yaşayan  bu  əzabkeş 
varlıq bir gün görə bilmir. 
Düşünürdü. Qəribə hisslər, duyğular bürümüşdü içərisini. Eşitdiyi bu xəbər 
onu irəliyə, hələ qarşıdan tam çəkilib getməmiş qaranlıq duman qatını yox etməyə 
çağırırdı.  Onu  beş  ildən  çox  böyüdüyü  torpaqdan  didərgin  salan,  günlərlə  soyuq 
həbsxanada yaşadan bir rejim devrilmişdi. Amma çəkdiyi əzablara məhz bu günün 
şahidi olduğuna görə heyifslənmirdi. Daha da sevinirdi. 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  çar  imperiyasının  yıxılmaq  xəbərini  eşidib 
sevinəndə 1917-ci ilin fevral ayı idi. 
Elə  həmin  gündən  «müsavatçı»  dostlarını  başına  toplayıb  qəti  fikir    irəli 
sürdü:  Azərbaycana  muxtariyyət  verilməlidir.  Bütün  hüquqları  indiyə  kimi 
tapdanıb  əlindən  alınmış  xalq  muxtariyyət  şəklində  yaşamalıdır.  Bu  günə  kimi 
yalnız milli mədəni hüquqlar qazanmağımız uğrundakı mübarizə indi milli-mahallı 
muxtariyyətlə aydınlaşmalıdır. Milli-mahallı muxtariyyət xalqı torpağının da sahibi 
edir. 
Bir  Ģikayət.  Az  sonra  Məmməd Əmin  Rəsulzadə  bu işıqlı fikirlərinə  görə 
hücumlara  məruz  qalacaqdı.  Hələ  yatmış,  qəflət  yuxusundan  oyanmamış  adamlar 
olacaqdı  ki,  onu  günahlandıracaq,  yeni  tapdanmış  hüquqların  əldə  olunması  ilə 
kifayətlənmək  istəyəcəkdilər.  Bunu  xalqın  öz  içərisindən  çıxanlar  edəcəkdi. 
Yuxarıdan  çar  imperiyasını  devirib  hakimiyyətə  gəlmiş  burjua-demokratik  ruhlu 
ruslardan  bir  qrupu  isə  «bölünməz  Rusiya»nı  əllərində  möhkəm  saxlamağa 
çalışacaqdılar. Yeni hökumətin başında dayanan Kerenski ilə də çox sonralar ciddi 
mübahisələri  olacaqdı.  Sonrakı  mühacirət  dövründə  Məmməd  Əmin  Rəsulzadə 
Kerenskini  «Bölünməz  Rusiyanı»  müdafiə  etməkdə  günahlandıracaq,  yazdığı 
əsərlərində onun ideyalarının müstəmləkəçilikdən başqa bir şey olmadığını sübuta 
yetirəcəkdi. 
Onların  arasında  elə  həmin  ildən  başlayan  bu  dava  otuz  ilə  kimi  davam 
edəcəkdi. 
1917-ci  ilin  aprel  ayında  Bakıda  Qafqaz  müsəlmanlarının  qurultayı  oldu. 
Qurultay  bütün  Qafqaz  müsəlmanlarının  həyatında  mühüm  rol  oynayan  bir  qərar 
çıxardı. 
Bu haqda Məmməd Əmin Rəsulzadə özü belə yazırdı: 
«—Bakıda  nisanın  15-də  ilk  dəfə  olaraq  «qurultay  namilə  Qafqaziya 
müsəlman  konqresi  toplanıyor.  Qurultay  hər  şeydən  əvvəl  və  hər  məsələdən  daha 
qızğın bir surətdə  azad  Rusiyanın alacağı  mətlub şəkli idarəni  müzakirə  etdikdən 
sonra aşağıdakı qərarı çıxarıyordu: 
«A  —  Qafqaziya  müsəlman  qurultayı  milli-siyasi  məqsədə  aid  məsələni 
müzakirə edərək  müsəlman qövmlərinin  mənafeyini ən ziyadə təmin edən  Rusiya 

---