Azərbaycan

125 
 
nisbətən təhsildə nailiyyətləri az olan gənclərin (uzunmüddətli) iĢsizlik, qeyri-fəallıq, yaxud çətin 
məktəb-iĢ keçidi ilə üzləĢmək ehtimalı daha böyükdür. 
 
7.22
 
Təklif  tərəfdən,  peşəkar  təhsil  müəssisələrini  bitirənlərin  strukturu  ilə  tələb  tərəfdən, 
iqtisadiyyatın strukturu arasında ciddi uyğunsuzluq mövcuddur. Görünür ki, təhsil, səhiyyə və 
istehsal sahələrində həddən artıq buraxılıĢ var, bu da nisbətən məhdud iĢ imkanına gətirib çıxarır, 
lakin buraxılıĢların çox az bir hissəsi xidmət sektoru və kənd təsərrüfatı üzrə ixtisaslaĢır (Cədvəl 
7-7).  Bundan  əlavə,  ümumi  orta  təhsilli  iĢçilərin  ―artıq  təklifi‖  və  peĢə  bacarıqlarının  olmaması 
Azərbaycan  təhsilindəki  uyğunsuzluğun  əsasında  dayanan  ən  vacib  amildir.  Ümumi  orta  təhsil 
tələb edən iĢlərin nisbəti iĢsizlərin nisbətindən əhəmiyyətli dərəcədə azdır. 
 
Cədvəl 7-6 Orta ixtisas və ali təhsil müəssisələrini bitirən məzunların strukturu, 2006-cı il 
Ġqtisadi fəaliyyət növü 
Orta ixtisas təhsili 
Ali təhsil 
MəĢğulluğun strukturu 
Cəmi 
100.0 
100.0 
100.0 
     o cümlədən: 
 
 
 
Sənaye və tikinti 
20.9 
19.1 
7.0 
Nəqliyyat və rabitə 
3.8 
1.7* 
5.1 
Kənd təsərrüfatı 
11.6 
1.8 
39.0 
Ġqtisadiyyat 
9.9 
15.9 
— 
Səhiyyə və idman 
20.8 
7.4 
4.5** 
Təhsil 
26.2 
50.5 
8.6 
Ġncəsənət və kinematoqrafiya 
6.8 
3.4 
— 
Digər 
— 
— 
35.8 
* Yalnız nəqliyyat. 
 ** Səhiyyə və sosial xidmətlər. 
Mənbə: DSK, 2007-ci il. 
 
7.23
 
Əməyin təklifindəki struktur uyğunsuzluqla yanaşı, təhsil müəssisələrinin təmin etdiyi 
işçi qüvvəsinin keyfiyyəti də son dərəcə əhəmiyyətlidir. Mövcud peĢə təhsili (TPT) dar ixtisaslı 
köhnəlmiĢ kurrikulumlara əsaslanır və buna görə də mövcud iĢ yerlərinin mühüm hissəsini əhatə 
etmir.  TPT  məzunlarının  (təhsili  baĢa  vurma  illəri:  2000-02)  Avropa  Təlim  Fondu  (ETF) 
tərəfindən  2004-cü  ildə  aparılmıĢ  Treyser  Tədqiqatı  aĢkar  etmiĢdir  ki,  PT  məzunları  əmək 
bazarında  yaxĢı  yer  tutmurlar:  respondentlərin  65  faizi  bəyan  etmiĢdir  ki,  iĢləmir,  cəmi  6  faizi 
təhsilini  davam  etdirir  və  cəmi  28  faizi  iĢlədiyini  demiĢdir.  PT  məzunları  arasında  ən  yüksək 
məĢğulluq səviyyələri – 43 faiz – istehlakçılara xidmət, idman və turizm kimi peĢələrdə, ən aĢağı 
– 22 faizlik səviyyə isə mədəniyyət, təhsil və incəsənəti bitirənlərdə qeydə alınmıĢdır (Cədvəl 7-
8).  Bununla  belə,  iĢləyən  respondentlərin  böyük  hissəsi  (59  faizi)  aldıqları  peĢə  ixtisasına 
ümumiyyətlə  uyğun  gəlməyən  vəzifə  və  ya  iĢlərdə  çalıĢmıĢdır;  iĢləyən  məzunların  cəmi  29 
faizinin  iĢ  profili  ilə  PT  ixtisası  birbaĢa,  12  faizininki  isə  qismən  uyğun  olmuĢdur.  (Kastel-
Branko, 2007-ci il). 
 
Cədvəl 7-7 Texniki peĢə məktəblərini bitirən Ģəxslərin məĢğulluq statusu 
PeĢə qrupları 
MəĢğul 
ĠĢsiz 
Tələbə 
Digər 
Texniki, mexaniki 
33.6 
57.6 
6.7 
2.1 
Ġqtisadiyyat, menecment, 
hüquq 
24.1 
68.7 
6.7 
0.6 
Kimya, texnologiya 
25.6 
69.8 
4.7 
— 
mədəniyyət, təhsil, 
incəsənət
 
22.2 
72.1 
5.2 
0.4 

---

126 
 
Ġstehlakçılara xidmət, 
idman, turizm
 
42.9 
53.6 
3.6 
— 
Cəmi 
28.0 
64.9 
6.1 
1.0 
— = . 
* Təhsili baĢa vurma illəri: 2000-02. 
Mənbə: Kastel-Branko, 2007-ci il, ETF 
Treyser Tədqiqatı (2004-cü il) əsasında
. 
 
7.24
 
Gənclərin  əmək  bazarındakı  tələb  üzrə  etibarlı  məlumatlara  çıxışı  məhduddur,  dövlət 
qurumları arası əməkdaşlıq, xüsusilə Əmək və Təhsil Nazirlikləri arasında əməkdaşlıq zəifdir. 
Bunu həll etməyin bir üsulu karyera məsləhət xidmətlərinin, o cümlədən pulsuz peĢəyönümü və 
karyera  məsləhət  xidmətlərinin  inkiĢaf  etdirilməsi  ola  bilər.  Karyera  yönümlü  məsləhət 
tələbələrin  ixtisas  seçmə  səmərəliliyini  artırmaq,  alternativ  ixtisaslarda  məĢğulluq  perspektivləri 
barədə  tələbələri  məlumatlandırmaq  və  onların  labüd  əmək  bazarı  seçimləri  üzrə  məlumatlar 
vermək  məqsədi  daĢıyır.  Hazırda  təhsil  müəssisələrində  ixtisas  seçimi  əmək  bazarı  üzrə 
təsəvvürlərdən daha çox, baĢlıca olaraq  ,  gənclərin  həmin  ixtisasa  maraqlarına  (bir  çox  hallarda 
isə alternativ seçimlərin və maliyyə imkanının olmaması da rol oynayır) əsaslanır. PeĢə təliminin 
davam  etdirilməsi,  distant  təhsil  və  digər  formal  və  qeyri-formal  metodlarla  iĢçi  qüvvəsinin 
bacarıqlarının  təkmilləĢdirilməsi  ümumi  əmək  məhsuldarlığını  və  iĢçi  qüvvəsinin  aĢağı 
məhsuldarlıqlı iĢlərdən yüksək məhsuldarlıqlı iĢlərə keçmə bacarıqlarını yüksəltməyə kömək edə 
bilər. 
 
7.25
 
Həmçinin  məĢğulluq  orqanlarını  əsl  xidmət  müəssisəsinə  çevirmək  üçün  iĢəgötürənlərlə 
müxtəlif dövlət orqanları arasında daha yaxĢı əlaqələndirmə olmalıdır. 

---

127 
 
8. AZƏRBAYCANDA SOSĠAL MÜDAFĠƏ 
 
 
Bu fəsil Azərbaycanda ümumi şəkildə sosial müdafiə proqramlarının, xüsusilə də Ünvanlı Sosial Yardım 
(ÜSY)  proqramının  effektivliyini  qiymətləndirir.  Bu,  onların  əhatə  dairəsi,  uyğunluğu,  nəzərdə  tutulan 
benefisiarların  hədəflənməsi  və  onların  yoxsulluğa  təsiri  üzrə  faktların  axtarılması  yolu  ilə  həyata 
keçirilir.  Fəsil  onu  göstərir  ki,  Azərbaycanda  sosial  müdafiə  proqramları  yoxsulluğun  azaldılmasında 
əsas rol oynayır, ilkin mərhələdə ÜSY-nin ünvanlılığı yüksəkdir və hazırkı və gələcək iqtisadi böhranın 
təsirini yumşaltmaq üçün asanlıqla genişləndirilə bilər. 
 
A.
 
GiriĢ 
 
8.1
 
Azərbaycandakı neft və qaz bumu təkcə ölkə iqtisadiyyatını davamlı inkiĢaf yoluna qoymaq üçün 
deyil, həm də onun əhalisi arasında yaĢlılar, əlillər, yoxsullar və həssas qruplara müvafiq qayğı və yardım 
göstərmək üçün geniĢ imkanlar açır. Azərbaycanda həm sosial sığorta ayırmaları əsasında ödənilən, həm 
də onlar üzərində qurulmayan sosial müdafiə proqramları, o cümlədən: (a) pensiyalar, (b) passiv və aktiv 
əmək  bazarı  proqramları,  (c)  sosial  təhlükəsizlik  Ģəbəkəsi  və  sosial  xidmət  proqramları  mövcuddur. 
Hökumət 2003-cü ildən bəri bu proqramlara çəkilən dövlət xərclərinin artırılmasına xüsusi diqqət yetirir. 
2006-cı  ilin  iyulunda  hökumət  az  gəlirli  ailələrə  pul  transferlərini  təmin  edən  Ünvanlı  Sosial  Yardım 
(ÜSY)  proqramını  həyata  keçirməyə  baĢladı.  Hazırda  ÜSY  sosial  ayırmalardan  ödənilməyən  əsas 
təhlükəsizlik  Ģəbəkəsi  proqramıdır,  ölkədə  həm  gəlirlər,  həm  də  əmlaka  əsaslanan  vəsaitlərin 
qiymətləndirilməsi  üzrə  yeganə  proqramdır.  O,  ailələrə  gəlir  sarsıntıları,  o  cümlədən,  hazırkı  qlobal 
maliyyə böhranının mümkün mənfi təsirləri ilə mübarizə aparmaqda kömək etmək sahəsində mühüm rol 
oynayır. 
 
8.2
 
Bu  fəsil  Azərbaycanda  bütövlükdə  sosial  müdafiə  proqramlarının  və  xüsusilə  ÜSY-nin 
effektivliyini  qiymətləndirir.  Bu,  onların  əhatə  dairəsi,  uyğunluğu,  nəzərdə  tutulan  benefisiarların 
hədəflənməsi və onların yoxsulluğa əhəmiyyətli təsiri üzrə faktların axtarılması yolu ilə həyata keçirilir. 
Ünvanlılıq xarakterinə görə, ÜSY, onun yoxsulluq və həssaslığa təsirinin obyektiv qiymətləndirilməsinə 
imkan  verir.  Bu  fəsildə  2008-ci  ildə  keçirilmiĢ 
YaĢayıĢ  Səviyyəsinin  Qiymətləndirilməsi  Sorğusunun
 
(YSQS)
33
 məlumatlarından istifadə edərək, proqramın geniĢ təsvirinin, onun əhatə dairəsi, ünvanlılığının 
effektivliyi,  uyğunluğu  və  yoxsulluğa  təsirinin  verilməsinə  cəhd  edilmiĢdir.  Bu,  proqramın  ölkə 
səviyyəsində  qiymətləndirilməsinə  ilk  cəhddir;  buna  görə  də  o,  gələcək  qiymətləndirmələr  üçün  baza 
yaradır.
34
  Hazırkı  qlobal  maliyyə  böhranı  təkcə  məhdud  resursların  yaxĢı  xərcləndiyinə  və  ehtiyacı 
olanlara  yetiĢdiyinə  əmin  olmaq  baxımından  deyil,  həm  də  əmək  bazarında  aktiv  iĢtiraka  potensial 
maneələrin  minimuma  endirilməsi  və  dövlət  transferlərindən  gələcək  asılılığın  azaldılması  baxımından 
adekvat  və  effektiv  sosial  yardım  proqramlarına  malik  olmağın,  həmçinin  onların  iĢinin  əlavə  faydasını 
artırmıĢdır. 
B.
 
Sosial müdafiə proqramları 
 
8.3
 
2008-ci ildə osial transferlər birbaşa və ya dolayısı ilə – müavinətlərin ailədə bölüşdürülməsi ilə 
–  əhalinin  63.2  faizinə  çatmışdır.  Sosial  transferlər həm  yaĢa,  əlilliyə,  ailə  baĢçısının  itirilməsinə  görə 
pensiyalar,  xəstəliyə  görə  müvəqqəti  məzuniyyət  üzrə  kompensasiyalar,  iĢsizlik  müavinəti  kimi  sosial 
sığorta  ayırmaları  əsasında  edilən  transferləri,  həm  də  sosial  sığorta  ayırmaları  əsasında  edilməyən 
transferləri,  o  cümlədən,  müharibə  əlillərinə  ödənilən  müavinətləri,  ünvanlı  sosial  yardımı,  əlilliyi  olan 
                                                 
33
 2008-ci ilin Yanvar-Aprel aylarında keçirilmiĢ YSQS-da xüsusilə ÜSY proqramı üzrə geniĢ bir modul olmuĢdur. 
Sosial sığorta və digər sosial transferlər üzrə məlumatlar, müvafiq olaraq, Dövlət Sosial Müdafiə Fondu (DSMF) və 
Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinin (ƏƏSMN) inzibati statistikasından götürülmüĢdür. 
34
  Bildiyimiz  qədər,  proqramın  ölkə  səviyyəsində  qiymətləndirilməsi  həyata  keçirilməmiĢdir.  2007-ci  ilin  okytabr-
dekabr  aylarında  Mingəçevir  Ģəhərində  ÜSY  benefisiarları  ilə  qeyri-benefisiarların  sorğusu  (Oxfam,  2008-ci  il) 
əsasında Ġqtisadi Tədqiqatlar Mərkəzi (ĠTM) tərəfindən bir araĢdırma aparılmıĢdır. 

---