Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti beynəlxalq magistratura və doktorantura məRKƏZİ
Çar Rusiyası dövründə Azərbaycanda yerli özünüidarəetmə
Yüklə 1,16 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 2.1.1. Çar Rusiyası dövründə Azərbaycanda yerli özünüidarəetmə
Tarix boyu Azərbaycan ərazisində yerli idarəçilik sistemi müxtəlif pillələrdə, fərqli idarəçilik altında fəaliyyət göstərmişdir. Azərbaycanda keçmiş dövrlərdən başlayaraq XIX əsrin sonlarına qədər YÖİ-nin təşkilində vahid hakimiyyətə üstünlük verilmiş və özünüidarəçilik sistemi əsasən şəhərlərdə mövcud olmuşdur. Rusiya İmperiyası ilə Qacarlar dövləti (İran) arasında imzalanmış oktyabrın 12-i 1813-ci il “Gülüstan” və fevralın 10-u 1828-ci il “Türkmənçay” sülh müqavilələri nəticəsində Azərbaycanın tarixi torpaqları iki imperiya arasında bölüşdürülərək, dövlət müstəqilliyindən məhrum edildi. İşğal nəticəsində Azərbaycan ərazisinin şimalı Rusiya müstəmləkəçiliyinin əsas xammal bazasına çevrildi və ölkənin iqtisadiyyatına, mədəniyyətinə ağır zərbə endirildi, və yerli 25
idarəçiliyi tamamilə ləğv edildi. Çarizm Qafqazdan öz qayda-qanunlarını bərqərar etmək, xristianları yaymaq, bölgədə islamın oynadığı mühüm rolu mümkün qədər məhdudlaşdırmaq siyasəti yürütməyə başladı.
Azərbaycanda ilk bələdiyyənin təcrübəsi və yeni mərhələsi məhz Çar Rusiyası dövrünə təsadüf etmişdir. Bu dövrdə idarəçilik Çar Rusiyasın təyin etdiyi məmurların, qısa olaraq desək sərt bürokratiyanın əlində cəmlənmişdi. Çar Rusiyasında ilk bələdiyyə qanunu 1846-ci ildə paytaxt Sank-Peterburq üçün çıxarılmışdır. Daha sonra ilərləyən zamanlarda 1862-ci ildə Moskvada, 1863-cü ildə isə Odessada tətbiq edilməsi üçün qanun çıxarıldı. Lakin, bəzi səbəblərdən dolayı bələdiyyənin tətbiq edilməsindən müsbət fayda ala bilmədilər. Bunun üzərindən şəhərlərin inkişaf etməsi, şəhər əhalisinin sayının çoxalması və şəhər büdcələrinin artması nəticəsində uzun müzakirələrdən sonra 1872-ci il 16 iyunda Çar II Aleksandr tərəfindən bələdiyyələrin yaradılması ilə bağlı qanun çıxarıldı. Bu ilk öncə Rusiyanın daxili quberniyalarında həyata keçirilməyə başlanıldı. Zaqafqaziyada isə onun həyata keçirilməsi hələ də ləngiməkdə idi. Buna əsas səbəb olaraq, guya yerli əhalinin şəhər idarəetmə işində səriştələrin olmaması, lazımınca inkişaf etməməsi idi. Azərbaycanda da bir çox şəhərlərin iriləşməsi və əhalisinin sayının artmasına baxmayaraq, yerli idarəçilik polis idarələrinin ixtiyarında qalmaqda davam edirdi. Bu dövrdə Bakı qubernatoru olmuş Kolyubakin də qeyd etməyə çalışırdı ki, yerli əhali kifayət qədər inkişaf etmədiyinə görə yerli idarəçiliyi, o cümlədən şəhərlərin idarəsini polisin əlində cəmləşdirmək və şəhər dumalarının isə polisin yanında sadəcə məsləhətçi bir orqan kimi fəaliyyət göstərmələrini qeyd edirdi. Bu dövrdə, yerli idarəetmə orqanları demək olar ki, çox az sayda səlahiyyətə malik idi. Təbii ki, belə məhdud səlahiyyətlərin verilməsinin və qubernatorların etirazının səbəbi məlum idi. Belə ki onlarda dərk edirdi ki, əgər şəhərlərdə dumaların yaradılması və səlahiyyətlərin verilməsi onların müstəmləkəçilik siyasətinə uyğun gəlmirdi. Bütün bu səbəblərə görə Azərbaycanda şəhərlərin özünü idarə etmə sistemi haqqında 1877-ci il fərmanı ilə Bakıda tətbiq edilməyə başlanıldı və şəhərlərdəki polis, əsgər idarəetməsi sisteminə bir anda son verildi. 26
Bundan sonra Bakı qubernatoruna yerli dumaya üzvlərin seçilməsi mərhələsinə başlanılması üçün tapşırıq verildi. Lakin, dumaya seçilmək üçün Çar Rusiyası tərəfindən bəzi məhdudiyyətlər qoyulmuşdu. Yeni qərara əsasən dumaya seçilmək üçün insanlar arasında təbəqələşmə prinsipi aparılır, hər adam isə öz namizədliyi verməsi mümkünsüz idi. Çünki, dumaya seçilmək üçün müəyyən şərtlər və məhdudiyyətlər hökm sürürdü. Belə ki, dumaya seçilmək üçün 25 yaşdan yuxarı olmalı, zəngin təbəqə rütbəsindən ibarət olmalı, hər hansı bir daşınmaz əmlaka, mülkə malik olmalı, ticarət və ya sənaye müəssisələri saxlamalı yada işlətməli, aylıq gəlirləri 1500 rubldan çox olmalı və şəhərdə ən az iki ildən çox yaşamalı idi. Bu məhdudiyyətlərdən digəri isə dumaya seçiləcək üzv sayının yarısından çoxu xristianlardan olmaq şərti idi. Həmçinin, seçkilərdə iştirak edən insanların sayına da məhdudiyyətlər qoyulmuşdu. Belə ki, kasıb təbəqədə olan insanlar yəni, fəhlələr, müəllimlər, vergi vermək üçün mənzilləri olmayan şəxslər, yaşı 25-dən aşağı olanlar və qadınlar səs vermə üçün icazələri yox idi. Belə olduğu halda həm yoxsul təbəqələrin, həm də müsəlmanların iqtidardan uzaq tutulması siyasəti güdülürdü. Bütün bu şərtlər və məhdudiyyətləri bir sözlə demək olar ki, bu seçkilər ancaq xüsusi mülkiyyət hüquqlarına əsaslanırdı. Buna görə də, seçicilərin iştirakı çox məhdud sayda olmaqla, əhalinin yalnız bir necə faizi seçkilərdə iştirak edə bilirdi. Səsvermə isə hər bir namizəd üçün ayrılıqda keçirilirdi. Seçki qutuları yarısı ağ və qara olmaqla iki yerə bölünmüşdü. Hər seçici isə namizədin lehinə səs vermək ağ qutuya, əlehinə səs vermək istəyəndə isə qara qutuya öz seçimini edirdi. Seçki zamanı nadir hallarda bir neçə ziyalı seçilə bilirdi. Belə ki, 1877-ci il dekabrında Bakı şəhər dumasına seçilən üzvlər içərisində bir neçə ziyalı var idi ki, bunlardan da seçilmək hüququ qazanmaq üçün başçısı ölmüş varlı ailələrindən birinə qəyyum təyin edilməklə mümkün olmuşdu. Bu şəxslər Həsən bəy Zərdabi, Həbib bəy Mahmudbəyov, Əli Mərdan bəy Topçubaşov idi. (İsmayılov M, 2007) 1877-ci il seçkilərində seçkilərdə iştirak etmək üçün həm insanlar arasında təbəqələşmə, həm də seçilən üzvlərin yarısından çoxu xristinlar təşkil edilməli idi. Bu səbəbdən, birinci dumaya Bakıdan 72 nəfər üzvdən 36 nəfəri müsəlmanlar təşkil etmişdi. Bu üzvlər arasında həmin dövrün zəngin və ziyalı şəxsləri olan 27
Musa Nağıyev, Hacı Zeynalabdin Tağıyev, Ağabala Quliyev, Şəmsi Əsədullayev, , İbrahim bəy Aşurbəyov, Əli İskəndər Aşurov, İsabəy Hacınski, Nəcəfqulu Sadıqov və başqaları var idi. Yeni qanuna əsasən, şəhər idarəsi 4 il müddətinə seçilmiş şəhər dumasının dörd üzvündən və dumanın iclaslarında tamhüquqlu səlahiyyətə malik olan şəhər başçısından ibarət idi. 1877-1882-ci ilə kimi şəhər dumasının üzvləri Məmməd Həsən Hacınski, Kamil bəy Səfərəliyev, Cümşüd Cavadoviç və Makedonski Boris Aleksandroviç idi. İdarənin katibliyi vəzifəsini isə qısa müddətdə olsa Nəcəf bəy Vəzirov daşıyırdı. Şəhər idarəsinin əsas funksiyasına vəzifəli şəxslərin təyin edilməsi, şəhərin ictimai problemlərinin həll edilməsi, vergi və rüsumların təyin edilməsi, şəhər büdcəsinin gəlir və xərclərini əks etdirən hesabatların hazırlanması, şəhərin və ətraf mühitin təmiz saxlanılması və zibillərdən təmizlənməsi daxil idi. Şəhər dumasının iclasları isə qubernatorun tələbləri əsasında şəhər başçısı tərəfindən təyin olunurdu. Lakin, qubernatorun və quberniya idarəsi tərəfindən tam nəzarət olunduğundan duma öz üzərinə düşən səlahiyyətləri və funksiyaları müstəqil şəkildə yerinə yetirmək iqtidarında deyildi. Duma yerli polis idarəsindən həm asılı vəziyyətdə idi, həm də sərt büroktarik, iyerarxik idarəçilik sistemi hökm sürürdü. Dumada alınacaq bütün qərarlar yəni, vergilərin təyin edilməsi, vəsaitlərin xərclənməsi, şəhərin idarəçiliyinə dair alınan digər qərarları polis idarəsi ilə razılaşdırılmalı idi. Çünki, bu kimi qərarları reallaşdırmaq yalnız güc polisinin əlində idi. ( https://anews.az/az/baknn-ictimai-idareiliyi-nece-yaranb-tarix/test )
1892-ci ildə hakimiyyətdə olan III Aleksandr, yeni şəhər əsasnaməsini təsdiq etmişdir. Həmin əsasnaməyə görə, qubernatora bütün şəhərin idarəetmə işlərində birbaşa qarışmasına səlahiyyət verildi. Həmçinin, qubernatora şəhərin idarəetməsində məsul şəxsləri işdən azad etmək, işə daxil etmək, qanun pozuntuları aşkarlananda inzibati məsuliyyətə cəlb etmək səlahiyyəti də verildi. (Qılman İ., 2006)
|