Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad

Bioetika və fəlsəfi ənənələr

Bioetika 20-ci əsrin sonlarında Qərb sivilizasiyasının məhsuludur. Bioetika tibbi və bioloji tədqiqatlar nəticəsində yaranan mənəvi və ideoloji tələblərə cavab verməyə çalışır və bu gün artıq ortaya çıxan mövqelər haqqında danışmaq olar. Onlardan birinə görə, biotibbi texnologiyaları müəyyən edilmiş “paradiqmanın” (ənənəvi əxlaqi-ideoloji şüurun) konseptual və konseptual aparatı ilə mənimsənilməsi mümkün olmayan “anomaliya” hesab etmək olar.

İki köhnə ideoloji ənənə - dini-idealist və materialist-natüralistik – eyni dərəcədə Həyat və Ölüm astanasında dayandı. Onlardan kənara çıxmaq bir tərəfdən “Tanrının iradəsi”, digər tərəfdən isə bilinməyən və ya hələ məlum olmayan “təbiət qanunları” ilə məhdudlaşırdı. Şərti olaraq ontosentrik paradiqma adlandırıla bilən bu ənənələr çərçivəsində insanın istər təbii-elmi materializmdə, istərsə də doqmatik teologiyada özündən ibarət olan “artıq çevrilmiş” bioloji mahiyyətini özbaşına manipulyasiya etmək hüququ yox idi. Ölüm və çoxalma. Çoxalmanın və ölümün biotibbi idarə olunması üçün yeni imkanlar ontosentrik paradiqmanın uğursuzluğunu ortaya qoyur. Bu uğursuzluq texnogen sivilizasiyanın və liberal-demokratik “tikinti”nin uğurları ilə möhkəmlənir.

İnsan getdikcə daha yüksək qüvvələrin (Tanrının, Təbiətin) əlində olan “passiv” material kimi özünü dərk etməkdən imtina edir və özünü müqəddəratını təyin edən varlıq, texnikanın, həyatının məqsədyönlü “yaradıcısı” kimi qiymətləndirməsində getdikcə güclənir. Özü. Bütün bunlar antroposentrik dünyagörüşü paradiqmasının xüsusiyyətləridir, onun daxilində bioetikanı “yeni etik standartlar” sistemi kimi başa düşmək mümkündür. Beləliklə, P. Sinqer qeyd edir ki, “bioetika çox vaxt müqəddəslik halosu ilə əhatə olunan həmin etik doktrinaların dəyərini müzakirə edən bir elmdir”

T.Enqelhart hesab edir ki, “bu gün problem ondadır. Rasionallıq səlahiyyətinə malik olan və əxlaqa dair bütün müxtəlif nöqteyi-nəzərlər adından danışan biotibbi problemlərin həlli üçün etika yaratmaq. Bir çox ənənəvi dəyərlərin dağılmasını nəzərə alsaq, bu problem bu gün xüsusi aktuallıq kəsb edir”.

Standartlardan biri reanimasiya təcrübəsi ilə bağlıdır. Reanimasiya texnikasının təkmilləşdirilməsi ölümü uzun sürən mexanikləşdirilmiş prosesə çevirdi. Insana yeni əxlaqi və etik sual qoyur: bu vəziyyətdə ölümə kim qərar verməlidir – ölən şəxsin özü, həkimlər, yoxsa qohumlar? Bu reallıq tibbdə ənənəvi səhiyyə xidməti ilə yanaşı yeni funksiyanın – ölüm dəstəyinin formalaşmasına böyük töhfə verir. Bu funksiya transplantologiyanın inkişafı ilə möhkəm şəkildə qurulur, çünki biomaterialın əsas mənbəyi – transplantasiyaya məruz qalan insan orqanları, terminal xəstələrdir – terminal (son. Limit).

Yeni etik standart» yaratmaq üçün dəyişdirilmiş bir forma – «orqanlarının bağışlanması» istifadə olunur. Məhz o, bəşəriyyətin yeni meyarlarını müəyyən edir – «üzvi dəyər» nə qədər yüksəkdirsə, insanlıq bir o qədər yüksəkdir, varlığı «öz biomaterialını bağışlamaq» qabiliyyətində özünü göstərir. Bununla belə, əgər bu “standart” hələ də “ağılları” qazana bilməyibsə, o zaman biomaterialı məhv etmək hüququ (abort) çox güman ki, artıq istənilən standart statusunu əldə edib. 1920-ci illərdə Rusiyada ictimai şüurda «səssiz inqilab» başlayır və 1980-ci illərdə praktiki olaraq başa çatır: uşağın həyatını xilas etmək və ya xilas etməmək üçün «seçim azadlığı hüququ» əsas tənzimləyici tənzimləyiciyə çevrilir, “Öldürmə” normasını köhnəlmək və praktiki olaraq əvəz etmək.

Bir çox ənənəvi dəyərlərin köhnəlməsi və yerdəyişməsi süni mayalanma üsullarının qeyri-məhdud və kütləvi şəkildə yayılması şərti ilə mümkündür və gözlənilir – «cinssiz çoxalma».

Genetik diaqnostika təcrübəsi suallar doğurur: sağlam irsiyyət nədir, yaxşı və ya pis gen, cəmiyyət üçün məqbul anomaliyaların ölçüsü varmı? Təəccüblü deyil ki, genetik texnologiyalar “yeni sosial silah” adlandırılır.

“Şəxsi hüquq” prinsipi “anti-psixiatrik” hərəkat üçün də etik standarta çevrildi. Xəstənin məcburi təcriddən, xəstəxanaya yerləşdirmədən, müəyyən müalicə üsullarından imtina etmək hüququnun tanınmasının əsasında hər bir insanın özünəməxsus “dünya obrazı” hüququnun tanınması dayanır. “Şəxsi hüquq” etik standartının ardıcıl həyata keçirilməsi ənənəvi normaların real dəyərdən düşməsinə çevrilir

Son onilliklər neyrobiologiyanın qeyri-adi inkişafı ilə əlamətdar olub, onun çərçivəsində insanın mərkəzi sinir sisteminin strukturunu və funksiyalarını öyrənən yeni istiqamətlər yaranıb və uğurla inkişaf edir. Həm həqiqi elmi dəyərə malik olan, həm də tələsik, əsassız və ya açıq-aşkar saxtalaşdırılmış “sensasiyaları” əks etdirən bu tədqiqatların nəticələri onların psixi pozğunluqları müalicə etmək məqsədi ilə deyil, “davranışın dəyişdirilməsi” vasitəsi kimi qeyri-insani istifadə təhlükəsini gizlədir. Son onilliklərdə kimya və farmakologiyanın sürətli inkişafı təbabəti insan psixikasına və davranışına təsir edən çoxlu sayda yeni aktiv dərmanlarla zənginləşdirmişdir. Neyrocərrahiyyə sahəsindəki irəliləyişlər incə və mürəkkəb beyin əməliyyatlarını həyata keçirməyə imkan verib.