Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 4,6 Kb. Pdf görüntüsü
|
Игтисади сийасят: методолоэийа вя практика 13 dir. Bu baxımdan iqtisadi siyasətin səmərəliliyinin təmin olunma- sı üçün aşağıdakı üç mühüm şərtin qorunması olduqca vacibdir: 1. qtisadi siyasət həmişə iki mühüm faktorun təsiri alt- da formalaşır: daima dəyişən təsərrüfat şəraiti və iqtisadi təfəkkür səviyyəsi. Bu iki faktor qarşılıqlı asılı olsa da nisbi sərbəstliyə malikdirlər. Çəmiyyətin inkişaf səviyyəsi yüksəldikcə iqtisadi təfəkkür dəyişir, cünki dəyərlər haqqında təsəvvürlər dəyişir. Beləliklə hətta ənənəvi vəzifələri, yeni dəyərlər prizma- sından həll etməyə calışırlar. 2. qtisadi siyasət ölkənin reallıqları ilə uzlaşdırıldıqda, o cümlədən siyasi qüvvələr nisbəti, istehsal-texniki potensial, sosial şərait, ümumdövlət və yerli idarəetmədə institusional qaydalar və s. nəzərə alındıqda daha effektli olur. 3. qtisadi siyasət ölkənin qlobal maraqlarının və ona müvafiq formalaşdırılan dövlətin siyasi kursunun təmin edilməsinin həllediçi vasitəsidir. Basqa sözlə iqtisadi siyasət ümumi, milli qlobal siyasətin tamamlayıcısıdır. Müasir iqtisadi siyasətin mahiyyəti, elmi kateqoriya kimi evolyusiyası, tətbiqi xüsusiyyətləri və nəzəri-metodoloji əsasla- rını daha aydın təhlil etmək, bu məsələdə yeni və klassik siyasi iqtisadın fərqlərini daha aydın dərk etmək üçün, fərdi və ictimai rifahın istehsalının xüsusiyyətlərini, o cümlədən bazarın və dövlətin rolunu müqayisə etmək vacibdir. Klassik siyasi iqtisadın diqqət mərkəzində maddi sərvətlərin istehsalı dayanırdısa, yeni siyasi iqtisadda qeyri – maddi sərvətləri daha vacib hesab edilir. Yəni, klassik siyasi iqtisad ilk növbədə iqtisadi prosesləri öyrəndiyi halda, yenisi daha çox siyasi pro- seslərə diqqət verir. Lakin bu o demək deyildir ki, ənənəvi siyasi iqtisad, dövlət siyasəti məsələlərini öyrənmirdi. Yanaşma üsulu fərqli idi. Bu fikri təsdiq etmək üçün siyasi iqtisadın əsas inkişaf mərhələlərinə diqqət yetirmək vacibdir. lk növbədə isə, ənənəvi siyasi iqtisadda dövlətin rol və funksiyaları haqda baxışları təhlil etmək zəruridir. Siyasi iqtisadın müstəqil elm kimi yaranması – kapitalizmin yaranması ilə şərtlənmişdir. lk dövrlərdə bu elmin tədqiqi obyekti istehsal sferası yox, mübadilə sferası olmuşdur. Расим Щясянов 14 Sonralar isə dünya ticarətinin inkişafı ticarətçilərin rolunun artma- sına gətirmişdir. Siyasi iqtisadın ilk “məktəbi” – “merkantilizm” (XVI-XVIII əsrlər) məhz ticarətçilərin maraqlarının ifadəsi kimi meydana çıxmışdır. 1615-ci ildə Antuan de Monkretyen (1575- 1621) “Siyasi iqtisad traktatı” adlı əsərini nəşr etdirməklə, əslində gələcək elmə ad vermişdir. Merkantilistlərin tədqiqatlarının mərkəzində ticarət və tədiyyə balansının problemləri dayanırdı. Merkantilistlər sadə müşahidəçi deyildilər, onlar iqtisadi həyata dövlətin fəal müda- xiləsini “mütləqləşdirməyə” çalışırdılar. Ticarət burjuaziyası öz maraqlarının ümumilli dövlət maraqları kimi ifadə etməyə can atırdı. Məhz bu prizmadan proteksionit (himayəçi) siyasət ticarət burjuaziyası ilə zadəganlığın müvəqqəti ittifaqının ifadəsinə çev- rilmişdi. Lakin inkişafın sürətlənməsi, o cümlədən, manufakturanın yayılması və maşınlı istehsalın yaranması kapitalizmin adekvat maddi – texniki bazasını formalaşdırdı. Belə şəraitdə isə, siyasi iqtisadın klassikləri kapitalizmdə sərvətlərin mənbəyini artıq mü- badilə sferasında yox istehsal sferasında tapmağa çalışırdılar. Lakin, hətta ən yaxşı “klassik” siyasi iqtisadçılar bilavasitə ictimai istehsal prosesini yox, onun yekunları – kapitalist sərvətini tədqiq etməyə üstünlük verirdilər. Məsələn, A.Smit “kapitalist sərvətinin istehsalı və yığımı şərtlərini”; D.Rikardo – “bölgü münasibətlərini”; S. de Sismondi – istehlak münasibətlərini əsas tədqiqat obyektinə çevirmişdilər. Bununla belə, merkantilistlərdən fərqli olaraq Adam Smit (1723-1790) özünün məhşur “Xalqların sərvətliliyinin səbəbləri və xarakterinin tədqiqi” (1776) adlı əsərində dövlətin əhəmiy- yətini və rolunu xüsusi mülkiyyətin xarici və daxili təcavüzlərdən mühafizə və müdafiəsində; xüsusi mülkiyyətçilər üçün əlverişli olmayan istehsalın təşkilində görürdü. David Rikardo (1772- 1823) özünün əsas tədqiqatını (“Siyasi iqtisadın başlanğıcı və vergi qoyma”) vergi qoymanın prinsiplərinin təhlilinə (1817) həsr etmişdir. C.Mill (1806-1873) isə özünün “Siyasi iqtisadın prin- Игтисади сийасят: методолоэийа вя практика 15 sipləri” (1848) adlı əsərində ilk dəfə olaraq bazarın “boşluqları” anlayışının şərhini verməyə çalışmışdır. Artıq XIX əsrin 30-cu illərində liberal doktirina iki istiqa- mətə ayrılır: “Klassik liberal” nəzəriyyə - azad sahibkarlığı mü- dafiə etməklə dövlətin iqtisadiyyata hər hansı müdaxiləsinin yol- verilməzliyini bəyan edirdisə, “islahatçı” müasir liberal konsepsi- ya tərəfdarları ( .Bentam, Ceyms Mill və Con Mill) fundamental liberal dəyərlərdən imtina etməyərək dövlətin fəal rolunun zəruriliyini iddia edirdilər. “ slahatçı liberal” eremiya Bentam (1748-1842) hesab ediridi ki, maraqların harmoniyasını (”xoşbəxtliyin hesabı” (arif- metika)) düşünülmüş qanunvericiliklə təmin etmək olar. Ona görə də o, qanunvericilik sahəsində liberal islahatların ardıcıl tərəfdarı kimi tanınmışdır. .Bentam “irsi aristokratiya” qaydasını tənqid edərək seçki hüququnun demokratikləşdirilməsi uğrunda mübari- zə aparırdı. O “ciddi cəzalandırma” tərəfdarı deyildi, çünki hesab edirdi ki, “cəzanın qaçılmazlığı” onun ciddiliyindən daha vacib- dir. Bentamın ictimai siyasət konsepsiyası dövlətin əsas vəzifələri kimi yaşayış minimumu, təhlükəsizlik, bərabərlik və normal dola- nışığın təmin edilməsini əhatə edirdi. I.Bentamın bu konsepsiyası klassik siyasi iqtisadın görkəmli nümayəndələri hesab olunan ata və oğul Ceyms Mill və Con Stüart Millin iqtisadi baxışlarının formalaşmasında çox mühüm rol oynamışdır. “Liberal islahatçılıq” konsepsiyası “proqressiv inkişaf faktoru” kimi dövlətin iqtisadiyyata fəal müdaxiləsi problemini müəyyənləşdirməyə imkan vermişdir. Doğrudur həmin dövrdə dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsi dedikdə müasir anlamdakı iqtisadi siyasət başa düşünülmürdü. Dövlətin iqtisadiyyata müda- xiləsi ilk növbədə, iş günün, əməyin təhlükəsizliyi şərtləri və minimum əməkhaqqı səviyyəsinin tənzimlənməsinə istiqamətlə- nən qanunvericilik fəaliyyəti və zərurət yarandıqda sosial kon- fliktlərin həllində iştirak baxımından qəbul edilirdi. Bu ideyalar sonralar “fransız həmrəyçiliyi” və alman “kateder - sosializmi” tərəfdarları tərəfindən inkişaf etdirilmiş və güclü “paternalist dövlət” yaradılması cərəyanının meydana gəlməsində mühüm rol Расим Щясянов 16 oynamışdır. Lakin iqtisadi nəzəriyyələrin əsas inkişaf istiqamət- lərinin formalaşmasında bu konsesiyaların ciddi təsiri olmamışdır. Kapitalizmin inkişafı, təsərrüfatçılıq metodlarının seçimində ə nənəvi “feodal ideologiyalarının” rolunun tədricən “əməli töv- siyələrə” keçməsini sürətləndirdi. Məsələn Alfred Marşal (1842- 1924) özünün məhşur əsərində dövlətin roluna çox az diqqət vermişdir. “Siyasi iqtisadın prinsiplərinin” yalnız sonuncu, 5-ci cildində vergiqoymanın ənənəvi məsələlərinin izahı verilir. Bu- rada artıq yeni nöqteyi-nəzər vergi yükünün dəyişməsi problemi qoyulur. Bununla belə dövlətin iqtisadiyyatdakı roluna geniş spektrdə A.Marşall tərəfindən baxılmamışdır. Dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsinin tənqidi Leon Valrasın (1834-1910) “Sosial iqtisadiyyat oçerkləri. Ictimai sərvətin böl- güsü nəzəriyyəsi” (1896) adlı kitabında ətraflı əsaslandırılmışdır. A.Valras əsas funksiyaları ictimai nemət istehsalı və inhisarlar üzərində nəzarətlə məhdudlaşan, “kiçik” dövləti məqbul hesab edir. qtisadi funksiyaların məhdudlaşdırılmasını vergilərin azal- dılması üçün əsas hesab edən Valras aparıcı vergi növünün gəlir vergisi yox, əmlak vergisi olmasını məqsədəuyğun hesab edirdi. talyan iqtisadçısı U.Masolla dövlət maliyyəsini tədqiq edərək, faktiki olaraq ilk dəfə “ictimai nemət” məfhumunun xa- rakterini açmışdır (1890). Artıq 1896-cı ildə Isveç iqtisadçısı Knut Viksel (1851-1926) sübut etdi ki, fərdi və sosial xərclərin (MPC və MSC) limit səviyyələrindəki fərq dövlət xərcləri və vergilərin hesabına ləğv edilə bilər. Bunun üçün lazım olan icti- mai nemətin zəruri həcmini isə ancaq siyasi yollar – səsvermə va- sitəsilə müəyyənləşdirmək olar. Nemətlərin “ictimai” və “fərdi” növlərə ayrılması isə, bir tərəfdən onların keyfiyyət fərqi, digər tərəfdən isə ictimai rifah halının maksimum artırılmasını təmin etmək üçün “toplanması” kimi problemlər doğurdu. Bu problemlər isə ilk dəfə Valfred Paretonun (1848-1923) “Siyasi iqtisad kursu” (1896-1897) və Artur Sesil Piqunun (1877-1959) “Sərvət və rifah halı” (1912) və “Rifah – halının iqtisadi nəzəriyyəsi” (1920) əsərlərində qaldırıl- mışdır. Problemin belə qoyuluşu sonralar N.Kaldar, T.Sitovski, Yüklə 4,6 Kb. Dostları ilə paylaş:
|