Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 4,6 Kb. Pdf görüntüsü
|
Игтисади сийасят: методолоэийа вя практика 9 siyasıtin fırqli nıticılır vermısi yuxarıdakı fikirlıri tısdiqlıyir. Dırs vısaitinin ısas mıqsıdi iqtisadi siyasıtin qeyd olunan xüsusiyyıtlırini iqtisadi profil üzrı tıhsil alan vı öz biliklırini real iqtisadi proseslırin tınzimlınmısi vı qiymıtlındirilmısinı tıtbiq etmık istıyınlır üçün, iqtisadi nızıriyyı, dünya tıcrübısi vı Azırbaycan reallıqları baxımından ıırh etmık vı qiymıtlındirmıkdir. FƏS L 1. QT SAD S YASƏT N MAH YYƏT , PREDMET , NƏZƏR ƏSASLAR VƏ FORMALARI 1.1. “ qtisadi siyasət” kateqoriyasının nəzəri metodoloji mahiyyəti. Ənənəvi siyasi iqtisadda dövlətin iqtisadi funksiyalarının şərhi qtisadi siyasət - mahiyyət etibarilə, əmək bölgüsünə əsas- lanaraq iqtisadiyyata məqsədyönlü təsir edən – dövlət institut- ları, qanunvericiliklə müəyyənləşdirilmiş hüquqi normativ qay- dalar və digər fəaliyyət alətlərini özündə cəmləşdirən tədbirlər toplusudur. Dövlət institutları müəyyən vəzifələrin həyata keçirilməsini təmin etmək məqsədi ilə qanunvericilik və ya normativ aktlarla yaradılmış təşkilatlardır. nstitutlar və müvafiq hüquqi qaydaların ə sas missiyası iqtisadi fəaliyyət subyektlərinin davranışlarını məhdudlaşdırmaq və iqtisadiyyatın stabilliyini təmin etməkdən ibarətdir. Başqa sözlə institutlar və qaydalar ixtisaslaşma və rə- qabət əsasında iqtisadi fəaliyyət subyektlərinin effektiv qarşılıqlı fəaliyyəti və bu fəaliyyətin məqsədyönlü tənzimlənməsi üçün şə- rait yaradılmasını təmin edirlər. Onların iqtisadiyyata təsiri iq- tisadi nizamın yaradılması tədbirləri və həmçinin təsərrüfat proseslərinə təsir vasitəsilə həyata keçirilir. Mahiyyət etibarilə, liberal dəyərlərə əsaslanan və daimi rə- qabət mübarizəsini ehtiva edən bazar iqtisadiyyatı “özü inkişaf edən sistem” kimi mürəkkəbləşməyə meyillidir. qtisadiyyatın in- kişafı və təkmilləşməsi sürətləndikcə iqtisadi proseslərdə iştirak Расим Щясянов 10 edən və qarşılıqlı münasibətlərdə olan təsərrüfat subyektlərinin sayı da artır. Müxtəlif iqtisadi və qeyri-iqtisadi faktorların təsiri altda fəaliyyət göstərən təsərrüfat subyektlərinin davranışı isə xa- raktercə müxtəlif olur. Real təcrübədə, bazar mexanizminin səmərəliliyinin yüksəlməsi adətən, inkişafın ümumi yekunu kimi dəyərləndirilir. Lakin bununla belə, bazarda təsərrüfat subyekt- lərinin davranışının proqnozlaşdırılması və ya hansısa mənada idarə olunması, istiqamətləndirilməsi zərurəti daima artır. Bazar iqtisadiyyatının inkişafının bütün tarixi mərhələlərin- də- əmtəə mübadiləsinin sadə formalarının meydana gəlməsindən başlamış milli dövlətlər cərcivəsində bazar təsərrüfatlarının və müasir, mürəkkəb beynəlxalq kooperasiya formalarının yaranma- sınadək yuxarıda şərh olunanlar zərurət olmuş və indi də qal- maqdadır. Bunun ən yaxşı nümunəsi kimi XVII əsrin sonu XIX əsrin ə vvəllərində baş verən və bəşəriyyətin həyatında yeni sosial – iqtisadi inkişaf mərhələsinin əsasını qoyan sənaye inqilabları dövrünü göstərmək olar. qtisadi artımın yeni keyfiyyət səviyyəsinə qalxması “küt- ləvi istehsal üsullarının” mənimsənilməsi və “maşınlı istehsalın” tətbiqi ilə birbaşa bağlı olub, istehsal xərclərinin azalmasını və bu səbəbdən də bazar dövriyyəsinin genişlənməsini təmin etdi. Lakin bu nəticələri təsadüfi və ya yalnız bəşəriyyətin “toplanmış” bilik- lərinin maddiləşmiş ifadəsi kimi qiymətləndirmək doğru olmaz. Çünki, çox saylı nümunələr sübut edir ki, əslində elmi-texniki tərəqqi, iqtisadi şəraitin dəyişməsinə olan reaksiyadır. Mübadilə həçminin və tiçarətin dövriyyəsinin artması rəqabəti gücləndirir. Ona görə də “işgüzar təbəqə” yeni texniki və texnoloji həllər axtarmağa çalışırlar. Beləliklə, XVIII-XIX əsrlərdə baş verən iqtisadi proseslər fonunda, təsərrüfatçılıq fəaliyyətinin səmərəliliyinin artırılmasına yaranan zərurət, dövlətlə digər sosial-iqtisadi fəaliyyət subyekt- ləri arasında yeni münasibətlərin formalaşmasına ehtiyac yarat- dı. Təsərrüfat sisteminin inkişafı dövlətin təminedici və təhsis edici rolunun güclənməsini tələb edirdi. Bu, dövlət tərəfindən Игтисади сийасят: методолоэийа вя практика 11 müvafiq infrastrukturanın və hüquqi bazanın yaradılmasını, xarici və daxili təhlükəsizliyin, milli valyutanın dayanıqlığının təmin olunmasını nəzərdə tuturdu. Belə infrastruktura bazar mexa- nizminin özünün səmərəliliyinin artırılması üçün çox vacib idi. lk dövrlərin təcrübəsi göstərdi ki, bazar − sənaye inqilabı, bazar- - dövlət münasibətlərinin apriori tapılan formalarının səmərəsi olduqca yüksəkdir. Bu isə öz növbəsində, iqtisadi dinamizmin hədsiz yüksəlməsinə gətirdi. Lakin, həmin dövrdə təsərrüfat sis- teminin ümumi iqtisadi tarazlığının təmin edilməsi mexanizmi- nin olmaması şəraitində hədsiz yüksək dinamizm ciddi təhlükə mənbəyinə çevrilə bilərdi. 1929-1933- cu illərdə baş vermiş qlobal iqtisadi böhran bu təhlükəni aşkar göstərdi. Qlobal iqtisadi böhran əslində iqtisadi nəzəriyyə və təcrübədə inqilabi dəyişikliklərə yol acdı. Artıq hamıya aydın oldu ki, dövlətin iqtisadi proseslərdə rolu dəyişməlidir. qtisadiyyatın dövlətin tənzimləyici dəstəyinə eh- tiyacı inkaredilməz zərurətə çevrildi. Beləliklə “iqtisadi siyasət” kateqoriyası təsərrüfatçılıq və idarəetmənin mühüm vasitəsinə, alətinə çevrildi. Təsərrüfatçılıq şəraitinin dəyişməsi dövlətin infrastruktur xarakterli tədbirlərinin kəskin çoxalmasına rəvac verdi. Lakin bazar mexanizminin yeni keyfiyyətdə əsas tələbi - kənar təhsis edici vasitələrin tapılması idi, çünki baş verənlərin həlledici səbəbi bu mexanizmin özünütənzimləmə imkanlarının məhdud- luğu hesab olunurdu. Ən mühüm təhsisedici tədbirlərə ilk növbə- də daima inkişaf edən bazar iqtisadiyyatının makroiqtisadi taraz- lığının qorunması tədbirləri aid edildi. Tarazılıq anlayışı özü isə yalnız iqtisadi deyil, həm də sosial mahiyyət daşımağa başladı. Beləliklə, geniş sosial sığorta sisteminin yaranması zərurəti mey- dana gəldi. Müasir anlamda “ qtisadi siyasət“ kateqoriyasının yaran- ması tarixi cox qədim olmasa da onun mahiyyət etibarilə ayrı-ayrı elementlərinin iqtisadi idarəetmədə tətbiqi təcrübəsi isə yuxarıda qeyd olunduğu kimi qədimdir. Расим Щясянов 12 qtisadi siyasətin hazırlanmasının ilk elementləri XIX əs- rin sonlarına aid edilir. lk dəfə Almaniya kansleri O.Bismarkın təklifi ilə iqtisadi idarəetmədə yeni sahə -sosial sığortalama ya- ranmışdı. 1883-çü ildə sənayedə calışanların xəstəliklərdən sığor- talanması haqqında, 1884-çü ildə bədbəxt hadisələrdən və nəha- yət 1889-cu ildə əlillikdən sığortalanma haqqında qanunlar qə- bul edildi və fəhlələrin pensiya təminatı məsələsi həll edildi. Bütövlükdə ilk iqtisadi siyasət tədbirlərinin əsas xarakterik cəhəti onların “nöqtəvi təsir” strategiyası olması hesab edilə bilər. Yəni ilk dövrlərdə, iqtisadi siyasət ayrı-ayrı seçilmiş istiqamətlər – gömrük, aqrar, sənaye və sosial tənzimləmə üzrə tədbirləri əhatə edirdi. Yalnız XX əsrin əvvəllərində belə “dispersion“ yanaş- manın əvəzində kompleks təsir xarakterli siyasət formalaşdırıl- mağa başlanıldı. Elmi ədəbiyyatda iqtisadi siyasət anlayışını müxtəlif forma- larda çərh edirlər. Bu sırada fikrimizcə ən yaxşı şərh tanınmış alman iqtisadçısı X.Girşə məxsusdur. Onun təbirincə, dövlətin iqtisadi siyasəti iqtisadi proseslərin gedişini nizamlamaq, onlara təsir etmək və ya onların axarını müəyyənləşdirməyə xidmət edən tədbirlər toplusudur. qtisadiyyatın dövlət tənzimləməsi tədbirləri sistemini bir necə çəhətdən xarakterizə etmək olar. lk növbədə siyasəti elmi və ya təçrübi baxımdan dəyərləndirmək vacibdir. Təçrübi baxımdan siyasət - dövlət tənzimlənməsinin konkret tədbirlər kompleksini əhatə edir. Nəzəri baxımdan isə siyasət, milli iqti- sadiyyatın ən səmərəli inkişaf yolunun müəyyənləçdirilməsini şə rtləndirən tədbirlər və əməli fəaliyyətin aparıçı motivlərinin sistemli və elmi tədqiqini nəzərdə tutur. Bu baxımdan iqtisadi siyasətdə elmi yanaşmalara, inkişaf modeli və proqnozların yara- dılmasıda aid edilir. Elmi çəhətdən iqtisadi siyasətin ən mühüm vəzifələrindən biri rasional iqtisadi təfəkkürün formalaşdırılmasıdır. Belə təfək- kürün əsas aksiomatik əlaməti, azad rəqabət şəraitində dövlətin vəzifəsinin, təsərrüfat subyektlərinin özlərinin rasional həlli axtarmalı olduqları “cərcivə” yaratmaq olmasının dərk edilməsi- Yüklə 4,6 Kb. Dostları ilə paylaş:
|