N
əsimi adına Dilçilik İnstitutunun Əsərləri – 2012, Xüsusi buraxılış
Jurnalistin “metroda neç
ə nəfər qalmışdı?” sualına metro rəisi “iki
tam onda
beş”, – deyə cavab verir. Nazirlərdən biri belə deyir: “Biz bütün bu olanları 90
milyo
n xalqımıza sübut edəcəyik”. İcra başçılarında biri: “Prezidentin verdiyi
s
ərəncam bizə çox ləzzət verdi”.
Dil normasını pozmaq həyatı xaotik yaşamaq kimi deyilmi? Əgər hər mə-
qamda dilimizin nizam-intizamina riay
ət etsək, bu zaman o bütün gözəllik və də-
rinliyi il
ə bizə xidmət edər, fikrimizi daha aydın və təsirli şəkildə çatdırmaq imka-
nı yaradar. Əks-təqdirdə dünyanın ən gözəl dilləri sırasında olan, türk dillərinin
tacı sayılan Azərbaycan dilinə düşmənin edə bilmədiyi ziyanı vurmuş olarıq.
Sonda bu q
ədər bəla görmüş dilimizə acıyır, onun etibarlı əllərdə olması ar-
zu
lanır. Soyqırım, torpaq acısı çəkmiş millətimiz dil acısı çəkməsin deyə,
hər va-
sit
ə ilə onu təbliğ etməli, əvvəl özü ondan baş çıxarmalı, sonra onu sevməli, daha
sonra is
ə sevdirməlidir. Azərbaycana işləməyə gələn əcnəbiləri bu dildə danışma-
ğa cəlb etməlidir.
Əsrlərin sınağından çıxıb bizə ərməğan şəklində çatan dilimizi müstəqil Və-
t
ənimiz kimi qorumalı, ona xələl gətirməməliyik!
17
N
əsimi adına Dilçilik İnstitutunun Əsərləri – 2012, Xüsusi buraxılış
K.H.
İMAMQULİYEVA
AZƏRBAYCAN XALQININ DİLİNDƏ VƏ
MƏİŞƏTİNDƏ DAŞ DÖVRÜNÜN İZLƏRİ
(Etnolinqvistik t
əhlil)
Açar sözl
ər: xart-, dibəx', məişətdə daş əşyalar,
kök-morfem
Ключевые слова: xart-, dibəx', каменные вещи в быту, диалект, корень-мор-
фема.
Key words: xart-, dib
əx', the stone things in the life, subdialect, root-morhfem.
Az
ərbaycan xalqının məişətində bu gün belə daş alətlərdən istifadə olunması
bu xalqın qədimliyindən xəbər verdiyi kimi, öz adət-ənənəsinə bağlı olduğunu da
göst
ərir. Daş alətlərin
mahiyyəti, onları ifadə edən sözlərin leksik anlamı
(xartdaşı//xart “kəsici alətləri itiləmək üçün daş alət”,
dibəx' “duz, yarma, çəltik və
s. döym
ək üçün içi oyulmuş daş”,
kəvər//çəfər “su süzmək üçün daş”,
ətdaşı
“üstünd
ə ət döymək üçün alət”,
əhdaş//əhdəş “həcət, gündəlik istifadə olunan hər
hansı bir alət”,
əldaşı//kirkirə//kilkilə “əldəyirmanı”,
əpbəx'daşı “üzərində yuxa
yaymaq üçün daş alət”,
daş axur “üzümü əzib suyunu şıxartmaq üçün novlu daş
al
ət” və s.) səs təqlidi (yamsılama) → hərəkət → ad → əlamət istiqamətində yeni
m
ənaların yaranması kök morfemləri müəyyənləşdirən başlıca amildir.
Daş alətlərin müəyyən qismində “daş” ifadəsi saxlanıldığı halda, digər bir
qismind
ə bu sözün işlənməsinə ehtiyac qalmır. Əslində söz birləşməsi şəklində
olan
bu adlarda birl
əşmənin ikinci tərəfi həmin alətin nədən hazırlandığını, birinci
t
ərəfi isə hansı məqsədlə işlənəcəyini bildirir. Lakin birinci tərəf dildə işlənmə
gücünü artırdıqca ikinci tərəfə etiyac qalmamışdır: xart, dibəx', kəfər// çəfər və s.
Müasir Az
ərbaycan ədəbi dilində əşyanın hansı materialdan olduğunu
bildir
ən söz birləşmələrində isim sifətləşərək söz birləşməsinin birinci tərəfi kimi
çıxış edir: daş axur, taxta qapı, gümüş qaşıq və s. Belə olduqda birinci tərəf
əlamət, ikinci tərəf isə əşyanı ifadə etməklə birinci növ
təyini söz birləşməsini
yarad
ır.
Əgər daş, taxta və s. sözlər ikinci tərəf kimi çıxış edirsə, onda əlamət deyil,
ad m
ənasını bildirir və çox vaxt ikinci növ təyini söz birləşməsi olur: xart daşı,
dib
əx' daşı, ət daşı, əpbəx' daşı, əpbəx' taxdası və s.
Bu birl
əşmələrin birinci tərəfi ikinci tərəfdəki əşyanın hansı məqsədlə
istifad
ə olunduğunu bildirən hərəkətlə bağlıdır və xart, dibəx', ət, əpbəx'// ətməx'
kimi sözl
ərin fel əsaslı olduğu danılmazdır.
“Xart” sözü s
əs təqlidi yolu ilə hərəkət → ad istiqamətində formalaşan (xa +
r + t) ad – morfemdir. Bu ad-morfem
əsasında adlardan fel düzəldən –la şəkilçi
morfemi il
ə “itilə-“ mənasında işlənən “xartlamaq” feli də yaranmışdır. –Xart çal-
18
N
əsimi adına Dilçilik İnstitutunun Əsərləri – 2012, Xüsusi buraxılış
ğını itiləyən daşdı (Borçalı). –Xartı ver pıçağımı itilədim (Şərur). – Ot çalanda
çal
ğu:n ağzını xartdi:llər (Şəki).
Az
ərbaycan dilinin şivələrində “nazik daş” mənasında
xirt, “çınqıl”
m
ənasında isə
xitz sözü işlənir. Həmçinin “yeyə” mənasında
xirtdix'//xirtix',
qavara//q
əvərə, “əriyib balacalaşmış sabun” mənasında
kirtix', “hanada ipləri
nizamlayan al
ət” mənasında
girgid, “təzə əyirilmiş ipin çıxıntılarını sıyırmaq,
hamarlamaq üçün al
ət” mənasında
xılxın//kirtiş sözləri işlənir ki, bunların da eyni
kök-morfeml
ə bağlı olduğunu söyləmək olar. q//x//k//g//ç// + a//ə//o//ı//i səs
axarında yaranan kök-morfem –r və -t şəkilçi morfemləri
ilə birləşərək bir çox
sözl
ərin yaranmasında rol oynamışdır. Qırtmaq, qopartmaq, qartdamaq,
xartdamaq//qırtdatmaq//xırtdatmaq kimi fellər, qartmaq//qərtməx' kimi isimlər,
h
əmçinin qaşımaq//qazımaq, qırmaq, qırtmaq, qaşıq, qazıq, qırıq, qırxıq və s.
sözl
ər eyni kök-morfemdən törəmişlər.
Dib
əx' // dibəy // dibəx' daşı (Naxçıvan, Şahbuz, Şərur, Ordubad) − duz, yar-
ma, ç
əltik və s. döymək ücün içi oyulmuş daşdır. Bu məişət əşyası həvəngdəstənin
il
kin formasıdır. Daha çox duz döymək üçün istifadə olunmuşdur. Naxçıvan ərazi-
sind
ə Duzdağın yerləşməsi, oradan çıxarılan duzun kristal halında olması, kristal
duzun dib
əkdə döyülməsi bu məişət əşyasının daha qədim olmasından xəbər verir.
“Dib
ək” sözünün leksik mənasından törəyən və məcazi məna daşıyan
“evin dibək
daşı” ifadəsi də diqqəti cəlb edir. Evin, ailənin yüz yaşdan yuxarı olan üzvü haq-
qında (bəzən mənfi anlamda) söylənilən bu ifadə dibək daşının yaşının çox olma-
sına bir işarədir. “Ömrün duz dağına dönsün” alqışı da təsadüfən işlənməmişdir.
İfadənin həm
dibək, həm də
dibək daşı formasında işlənməsi diqqəti cəlb
edir.
Dib
ək daşı ifadəsində ikinci tərəfin işlənməsi birinci tərəfin ad kimi tam
formalaşmadığını göstərir. Belə olduqda dibəyin sonrakı inkişaf prosesində yeni
bir mode
li─çölmək yada düşür.
Çolm
ə (Culfa) //
çölməx' (Gədəbəy, Şərur, Naxçıvan, Ordubad) //
çölməy
(Göyçay, Masallı, Lənkəran) xörək bişirmək üçün saxsı qabdır.
Görünüş etibari ilə dibək və çölmək bir- birinə oxşayır, lakin dibək daşın
iç
ərisi oyularaq düzəldilən məişət əşyasıdır, çölmək isə gildən hazırlanmış saxsı
qabdır. Birinci kök-morfem hərəkətlə ─
“döymək” feli ilə bağlıdır: di-// dö-// döy.
İkinci kök-morfem isə dö-//çö- fonetik dəyişməsi ilə bağlıdır. –yıl//-l məchul
növün
əlaməti, -bək//-mək isə məsdər şəkilçisidir.
Sad
əcə olaraq
dibək sözü öz struktur quruluşu, morfoloji anlamı ilə deyil,
əşyanın zahiri görünüşü ilə yeni bir əşyaya keçid almışdır.
Ətdaşı (Naxçıvan) üstündə ət döymək üçün alətdir. İlkin mətbəx əşyaların-
dan sayıla bilər. Sonradan “ət taxdası” ifadəsinə keçid almış, əti döymək, yaxud
doğramaq üçün istifadə olmuşdur.
Ət daşı yeni bir məna
kəsb edərək alət, həcət,
bir sözl
ə, məişətdə işə yarayan hər hansı bir əşya (çapacaq, balta, bıçaq, mişar,
k
ətmən və s.) mənasında işlənən
əhdaş (Mingəçevir, Şəki)//
əhdəc (Oğuz)//
əhdəş
(Şəki)//
Əhtəc (Oğuz) variantlarını da almışdır. “Daşda əti döymək” məzmunu isə
19