Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi zoologiya institutu

 

 

 

 

 

 

  

8 

 

vəzifələr  qoyulmuşdur:  Azərbaycanda  vəhşi  məməlilərin  helmintlərinin 

sistematik  qruplar  üzrə  növ  tərkibini  öyrənmək;  hər  bir  vəhşi  məməli 

heyvan 

növünün  ayrılıqda  helmint  faunasını  müəyyən  etmək; 

Azərbaycanda  vəhşi  məməlilərin  bəzi  başlıca  helmintoz  törədicilərinin 

bioekoloji  xüsusiyyətlərini  öyrənmək;  Azərbaycanda  vəhşi  məməlilərin 

helmintlərinin landşaft-ekoloji zonalar üzrə yayılmasını öyrənmək və onları 

ekoloji  cəhətcə  təhlil  etmək;  Azərbaycanda  vəhşi  məməlilərin  helmint 

faunası  kompleksinin  formalaşması  yollarını  öyrənmək;  Azərbaycanda 

vəhşi məməlilərin helmintlərinin epidemioloji və epizootoloji rolunu, insan 

və  ev  heyvanlarnın  başlıca  helmintoz  törədicilərinin  təbii  ocaqlarının 

saxlanmasında  vəhşi  məməlilərin  rolunu  müəyyən  etmək;  alınmış  elmi 

nəticələr  əsasında  başlıca  helmintoz  törədicilərinə  qarşı  elmi  əsaslarla 

profilaktik mübarizə tədbirləri işləyib hazırlamaq. 

Elmi  yeniliklər  və  işin  nəzəri  əhəmiyyəti.    Azərbaycanda  ilk  dəfə 

olaraq vəhşi məməlilərin helmint faunası tam şəkildə öyrənilmiş və ekoloji 

cəhətcə  təhlil  edilmişdir.  Şəxsi  material  əsasında  hər  bir  növün 

Azərbaycanda  landşaft-ekoloji  zonalar  üzrə  yayılması,  invaziyanın 

intensivliyi və ekstensivliyi verilmiş və ekoloji cəhətcə təhlil edilmişdir.  

             Tədqiqat zamanı 32 növə daxil olan 1415 vəhşi məməli heyvan tədqiq 

edilmiş və onlardan 74 cinsə, 43 fəsiləyə, 17 yarımdəstəyə, 9 dəstəyə və 4 

sinfə  daxil  olan  144  növ  helmint  (onlardan  6  növü  cinsə  qədər  təyin 

edilmişdir) aşkar edilmişdir. Bu heyvanların helmintlərlə yoluxması 77,9% 

təşkil etmişdir. 

Azərbaycan faunası üçün 22 yeni növ, 26 növ helmint üçün isə ilk dəfə 

yeni sahiblər aşkar edilmişdir. Orijinal materiallar əsasında 11 növün təsviri 

verilmiş və növün morfo-anotomik quruluşu haqda bir sıra əlavələrlə növün 

təsviri tamamlanmışdır. 

Azərbaycanda  ilk  dəfə  olaraq  geniş  yayılmış  başlıca  helmintoz 

törədicilərindən Taenia hydatigena, T.pisiformis, Echinococcus granulosus, 

Trichocephalus leporis, T.myocastoris və T.ovis növlərinin inkişafına təsir 

edən  biotik  və  abiotik  amillərin təsri  və inkişaf  dövriyyəsi  təcrübələr  yolu 

ilə öyrənilmişdir.  

Azərbaycanda  ilk  dəfə  olaraq  vəhşi  məməli  heyvanların  helmint 

faunası  landşaft-ekoloji  zonalar  üzrə  öyrənilmiş,  4  ekoloji  zonanın 

tərkibində  14  yarımzonada  qruplaşdırılmış  və  yayılmanın  xarakteri  təhlil 

edilmişdir.  Müəyyən  edilmişdir  ki,  helmintlərin  müxtəlif  xarakterli 

landşaft-ekoloji  zonalarda müxtəlif  cür  yayılmaları  həmin  landşaft-ekoloji 

zonalarda  növün  inkişafı  üçün  əlverişli  olan  abiotik  amillərin  təsiri  ilə 

---

 

 

 

 

 

 

  

9 

 

yanaşı,  həm  də  sahiblərin  arealı,  sıxlığı,  əraziyə  bağlılığı,  onların  həm 

Azərbaycanda,  həm  də  dünyada  yayılması,  müxtəlif  ekoloji  amillərin 

təsirlərinə  qarşı  növün  ekoloji  plastikliyi  və  s.  ilə  əlaqədardır.  Helmint 

faunanın  landşaft-ekoloji  zonalar  üzrə  yayılmasına  antropogen  amillərin 

təsiri  təhlil edilmişdir.  

Azərbaycanda  ilk  dəfə  olaraq  vəhşi  məməlilərin  həyat  tərzini,  digər 

canlılarla  trofik  əlaqələrini,  coğrafi  yayılmalarını  və  digər  bioekoloji 

xüsusiyyətlərini  təhlil  edərək  onların  helmintlərinin  formalaşması  yolları 

müəyyən edilmişdir.  

Müəyyən  edilmişdir  ki,  Azərbaycanda  vəhşi  məməlilərin  helmint 

faunası  kompleksinin  formalaşması  biotik  amillərin  təsiri  altında  bir 

tərəfdən  aralıq  və  axırıncı  sahiblərin  mövcudluğundan,  digər  sistematik 

qruplardan  olan  canlılarla  trofik  və  s.  əlaqələrindən,  təbiətdə  sıxlığından, 

bioekoloji xüsusiyyətlərindən və s. asılıdırsa, digər tərəfdən də axırıncı və 

aralıq sahiblərin coğrafi yayılmasından və antropogen amillərin landşaftın 

strukturuna təsiri formalarından asılıdır.  

Azərbaycanda  vəhşi  məməlilərdə  aşkar  edilən  bütün  helmint  növləri 

epidemioloji  və  epizootoloji  cəhətcə  tam  şəkildə  xarakterizə  edilmiş, 

başlıca  helmintoz  törədicilərinin  təbii  ocaqları  aşkar  edilmişdir.  İnsan  və 

əhli heyvanlar üçün ciddi təhlükə törədən başlıca helmintoz törədicilərinin 

təbii  ocaqlarının  saxlanmasında  vəhşi  məməlilərin  rolu  müəyyən 

edilmişdir.  

Azərbaycanda  vəhşi  məməlilərin  müxtəlif  xarakterli  landşaft-ekoloji 

zonalar  üzrə  helmintoloji  tədqiqi  helmintlərin  coğrafi  yayılmasının 

qanunauyğunluqlarının  müəyyən  edilməsində,  Azərbaycanda  heyvanlar 

aləminin  bir  sahəsi  olan  helmint  növlərinin  sayının  müəyyən  edilməsində, 

müxtəlif xarakterli landşaftlarda helmint populyasiyalarının arealı daxilində 

paylanmasının  və  helmint  faunası  kompleksinin  formalaşması  yollarının 

müəyyən  edilməsində  mühüm  əhəmiyyət  kəsb  edəcəkdir.  Müəyyən 

edilmişdir  ki,  helmint  faunanın  formalaşması  müxtəlif  ekoloji  faktorların 

təsiri  altında  baş  verir.  Burada  əsas  rolu  abiotik  amillərlə  yanaşı  həm  də 

trofik amillər, populyasiyaların sıxlığı, yaş qrupları, sahiblərin biotopik və 

coğrafi  yayılmaları,  ilin  fəsilləri  və  müəyyən  dərəcədə  də  antropogen 

amillər oynayır. Müxtəlif sistematik qruplara aid olan məməlilərin helmint 

faunasının  formalaşması  uzun  tarixi-təkamül  prosesi  dövründə  sahiblə 

parazitin sıx qarşılıqlı əlaqəsi nəticəsində baş vermişdir. Ayrı-ayrı helmint 

növlərinin  inkişaf  dövriyyəsinin  və  helmint  yumurtalarının  embrional 

inkişaf  mərhələlərinin  öyrənilməsi  helmintlərin  təkamülündə  morfo-

---