Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi zoologiya institutu
Yüklə 0,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Tədqiqatın məqsədi və vəzifələri.
6
meşədən sonrakı çəmən-kolluq landşaftında 77 növ, Böyük Qafqazın düzənlik zonasında inkişaf edən alçaqdağlığın çöl landşaftında 76 növ, dağətəyi zonada inkişaf edən ortadağlığın dağ kserofiti (dağ bozqırları) landşaftında 58 növ, dağlıq zonada inkişaf edən enliyarpaqlı meşələr və meşədən sonrakı çəmən-kolluq landşaftında 91 növ helmint qruplaşmışdır. Abşeron yarımadasında inkişaf edən düzənliklərin və alçaqdağlıqların yarımsəhra 28 növ, Kür-Araz ovalığında inkişaf edən alçaqdağlıqların quru-çöl və yarımsəhra landşaftında 96 növ və Lənkəran ovalığında inkişaf edən alçaqdağlıqların və düzənliklərin çəmən-meşə landşaftına isə 55 növ helmint qruplaşmışdır. 10. Azərbaycanda vəhşi məməli heyvanların helmint faunasının formalaşması landşaft-ekoloji zonalarda mövcud olan biotik və abiotik amillərin təsiri ilə yanaşı, həm də sanitariya, baytarlıq, təbiəti mühafizə, idman-ovçuluğu və digər antropogen və sosial amillərin təsir dərəcəsindən də asılıdır və helmint faunanın formalaşmasında bu amillər də mühüm rol oynayırlar. 11. Azərbaycanda vəhşi məməli heyvanlarda aşkar edilmiş 144 növ helmintdən 81 növün ev heyvanları və insanların helmintləri ilə ümumilik təşkil edir. Bu növlərdən 26 növün epidemioloji və epizootoloji, 55 növün isə ev heyvanları üçün epizootoloji rolu vardır. Biosenozlarda helmintoz törədicilərinin ötürülməsində bir halda vəhşi, digər halda isə ev heyvanları rol oynayır. 12. Azərbaycanda Taenia hydatigena növünün yayılmasında eyni gücə malik iki ocaqlıq aşkar edilmişdir. Bu invaziya törədicisi təbii ocaqlıqda vəhşi yırtıcılarla (itkimilər, pişikkimilər) vəhşi cütdırnaqlılar, sinantrop ocaqlıqda isə əhli yırtıcılarla (it, pişik) əhli cütdırnaqlılar (ev donuzu, xırdabuynuzlu heyvanlar) arasında dövr edir. Hər iki ocaqlıqda invaziya törədicilərinin yayılmasında gəmiricilər də iştirak edir. Təbii ocaqlıqla sinantrop ocaqlıq arasında trofik əlaqə yarandıqda invaziya mübadiləsi baş verir. 13. Azərbaycanda Taenia pisiformis növünün yayılmasında iki ocaqlıq aşkar edilmişdir. Təbii ocaqlıqda bu növün inkişafı yetkin mərhələdə bu növün daşıyıcıları və yayıcıları olan vəhşi itkimilər və pişikkimilər, sürfə mərhələsinin daşıyıcıları və yayıcıları olan boz dovşan və müxtəlif növ gəmiricilər arasında dövr edir və güclü təbii ocaqlığı əmələ gətirir. Sinantrop ocaqlıqda isə yetkin mərhələnin daşıyıcıları və yayıcıları olan itlər və pişiklər, sürfə mərhələsinin daşıyıcıları və yayıcıları olan ada dovşanları və sinantrop mühitdə məskunlaşmış gəmiricilər arasında dövr
7
edir və zəif sinantrop ocaqlığı əmələ gətirir. Təbii ocaqlıqla sinantrop ocaqlıq arasında əlaqə yarandıqda invaziya mübadiləsi baş verir. 14. Alveoccus multilocularis növünün təbii ocaqlığının formalaşması Kiçik Qafqazın dağlıq zonasında tülkü və ictimai çöl siçanı, düzənlik zonasında çaqqal, Böyük Qafqazın dağlıq zonasında meşə siçanı və qırmızıquyruq qum siçanı, Kür-Araz ovalığında yetkin mərhələdə çaqqal, tülkü, sürfə mərhələsidə kiçik ərəb dovşanı, boz siçovul, ev siçanı, qirmızıquyruq qum siçanı və ictimai çöl siçanı arasında dövr edir və güclü təbii ocaqlılığı əmələ gətirir. 15. Azərbaycanda insan və ev heyvanları üçün ciddi təhlükə törədən Echinococcus granulosus növünün iki ocaqlığı aşkar edilmişdir. Bu növ təbiətdə vəhşi yırtıcılarla vəhşi otyeyənlər (boz dovşan, çöl donuzu, avropa cüyürü və s.) arasında dövr edir və zəif təbii ocaqlılığı əmələ gətirir. Sinantrop ocaqlıqda isə əhli ətyeyənlərlə (itlər) əhli otyeyənlər, ev donuzu və s. arasında dövr edir və güclü sinantrop ocaqlığı əmələ gətirir. Vəhşi heyvanlarla əhli heyvanlar arasında əlaqə yarandıqda invaziya mübadiləsi baş verir. 16. Vəhşi məməli heyvanlar arasında T.spiralis geniş zonallığa malikdir. Bu növ bizim tədqiqatlarda bütün landşaft-ekoloji zonalarda çaqqalda, canavarda, tülküdə, daşlıq dərəsində, meşə dələsində, meşə pişiyində və qamış pişiyində tapılmışdır. T.spiralis eyni zamanda invaziyanın nisbətən zəif ekstensivliyi və intensivliyi ilə ev donuzunda, itdə və insanda da tapılmışdır. Göründüyü kimi, trixinellyoz törədicisinin Azərbaycanda 2 ocaqlılığı vardır. Bunlardan birincisi güclü təbii ocaqlılıqdır ki, onun dövriyyəsində vəhşi yırtıcılar və az miqdarda da çöl donuzu rоl oynayır, ikincisi isə zəif sinantrop ocaqlılıqdır ki, onun dövriyyəsində ev donuzu, it, ev pişiyi və boz siçovul rоl oynayır. Bir çox helmint növlərinin inkişaf dövriyyəsi, onların inkişafına təsir edən müxtəlif biotik və abiotik amillərin təsiri, helmint növlərinin üfüqi və şaquli qurşaqlar üzrə yayılmaları, helmint faunanın formalaşması yollarının aşkar edilməsi və bu qəbildən olan digər məsələlər də bu günə qədər öy- rənilməmişdir. Kiçik və Böyük Qafqazın bəzi əraziləri istisna olmaqla əksər ərazilərində, xüsusilə Kür-Araz ovalığında, Lənkəran təbii vilayətində, Abşeron-Qobustanda və bir çox digər ərazilərdə vəhşi məməlilərin helmintlərinə dair məlumatlar yox dərəcəsindədir. Bu sahədə aparılan bəzi tədqiqatlar isə 50-70 il bundan əvvəllərə aid olduğundan məlumatlar tarixlik baxımından köhnəlmişdir.
Yüklə 0,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|