Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu

 

Dissertasiya Şurasının elmi katibi  

filologiya üzrə elmlər doktoru :   

                                       

N. F.Seyidəliyev 

 

---

 

3 

İŞİN ÜMUMİ SƏCİYYƏSİ 

 

Mövzunun aktuallığı.

 Dilin yaranma və inkişaf tarixi, o dildə danışan 

xalqın tarixi ilə üzvi şəkildə bağlıdır. Cəmiyyətdə bu və ya digər dildə danı-

şan adamlar ixtisaslarına görə müxtəlif olduqları kimi, onların söz ehtiyatları 

da müxtəlifdir. Dilin leksikasındakı sözlərin bir qismini hamı tərəfindən başa 

düşülən  və  işlədilən  sözlər,  digər  qismi  isə  xüsusi  məhdudlaşdırılmış  və 

ancaq  müxtəlif  şəraitdə  işlədilən  sözlər  təşkil  edir.  İnsanlar  öz  fəaliyyətlə-

rində  daha  çox  əksəriyyət  tərəfindən  başa  düşülən  və  işlədilən  sözlərin 

müəyyən hissəsini işlədirlər. Onlar işlətdikləri sözlərin mənasını, xüsusiyyət-

lərini  öyrənmək  istədikləri  vaxt  bir  vasitəyə  ehtiyac  hiss  edirlər.  Belə  bir 

vasitə lüğətdir. 

Lüğətçiliyin tarixi eramızdan əvvəlki dövrlərdən qaynaqlanır. İlk lüğət 

nümunəsi qədim Yunanıstanda yazılmışdır

1

. 

Türk xalqlarında lüğətçiliyin tarixi XI əsrə gedib çıxır. Mahmud Kaş-

ğarinin  XI  əsrdə  yazdığı  “Divani-lüğət-it-türk”  əsəri,  İbn  Mühənnanın  XIII 

əsrdə  yazdığı  “Kitabi-məcmueyi-tərcümani  türki,  farsi  və  monqoli”  əsəri, 

Qətran Təbrizinin  XI  əsrdə  yazdığı  “Ət-təfasir”  əsəri  türk  xalqlarının  lüğət-

çiliyi tarixində əvəzsiz rol oynayır.  

XIII 

– 

XIV  əsrlərdə  Hüssamın  “Töhfeyi-Hüssam”,  Cəmaləddin  ibn 

Mühənnanın  “Kitabi  hilyətül-insan  və  helbətül-lisan”,  Hinduşah  Naxçıva-

ninin  “Sihahül-əcəm-bil  lisanəl  farsi”  lüğətləri  yazılmışdır

2

.  XV  əsrdə 

məşhur  özbək  şairi  Əlişir  Nəvainin  “Mühakimətül-lüğəteyn”  adlı  fars-türk 

lüğəti ikidilli lüğətlər sırasında xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. XV 

– 

XIX əsrlər 

arasında  türk  dillərinə  aid  bir  sıra  lüğətlər  tərtib  edilmişdir.    Məsələn, 

L.M.Lazarevin    1864-cü  ildə  yazdığı  “Turetsko-tatarsko-russkiy  slovar” 

lüğəti,  L.Budaqovun  1869