14
2012/
IV
tı saxlayan aslanla eyni, funksiyaları fərqlidir. Elə Təpəgöz də Qazan xa -
nın dilində “Qağan aslan” adlandırılır. Məhz bu qarşıdurma situasiya sının
real tərəfi kimi Qazan xan “Ağ sazın aslanında bir köküm var” deyir.
Çünki IV boyda xatunu Qazan xana “talı sazın aslanına (balamı) yedirdin-
mi?” deyib nalə çəkir. Qazan XI boyda talı sazın aslanına qarşı ağ sazın
as lanı deməklə Oğuz məkanını kafər məkanına qarşı qoyur, birincinin qar-
şı sında ikincinin zəif olduğunu və məğlubiyyətə məhkum olduğunu bə -
yan edir. Soylamada Ağ qaya, Ağ sar ritmik-melodik və daxili ahəng dar -
lıq yaradan ifadə kimi ağca bəkil, ağ sunqur sözləri ilə anafora (təkrir) təş -
kil etməklə bərabər sakral (Oğuz) və profan (kafər) məkanını işarələ yir.
Beləliklə, Amit soyının aslanı qalın Oğuzu, Qaracuğun qaplanı Qara
uçuk olmaqla Uçoq qolunu, Qaraquc dağının assosiasiyası olaraq titul şə -
rəfini, həqiqi anlamda soyu, simvolik olaraq Oğuz məkanını, daha də qiqi
hər ikisini bir arada ifadə edərək soyu və məkanı xan öyüncü tə yinində
diqqətə çatdırır. Qeyd etdiyimiz kimi aslan və qaplan eyni se mantik cər -
gəni təşkil edərək status ifadə edən yaxın anlamları əks etdirir. Məhz hər
iki təyinin eyni sistemə aid olması bir-birini tamamlaması gərəyindən də
real görünür. Bu baxımdan Oğuz mifinin paradiqması ola raq da Amit
soyının aslanı təyini haqqında bəhs açdığımız hissədə inikas olunan eyni
paradiqmatik əvəzləyicilik törəmə və təkrarlama olaraq Qaracuğun qap la -
nı təyininə də şamil olunur.
İşin elmi nəticəsi. ”Dədə Qorqud kitabı”nda yer alan “Qaracuğın qap -
lanı” söz birləşməsi Qazan xan obrazının bir obraz kimi Oğuz epik ən ə -
nə sin də səciyyələnməsində əhəmiyyətli rol oynayaraq obrazın epik, ta -
rixi, xüsusilə də mifoloji səviyyələrinin bərpa olunmasına səbəb olur. Bu
semantem Qazan xan obrazının türk epik ənənələrində nə qədər əhə miy -
yətli yer tutmasını aydınlaşdırır.
İşin elmi yeniliyi. Bu məqalə yeni elmi-nəzəri, analitik-metodoloji ba -
xış əsasında elmi ictimaiyyətə təqdim olunur.Tədqiqat işində əhatəli
mövzu, motiv və süjetlərin,anlam və qavrayışların keçid sözlüklər əsasın-
da aydınlaşdırıla biləcəyinə diqqət çəkilir, örnək sözlük kimi “Qaracuğın
qaplanı” birləşməsi tədqiqata cəlb olunur.
İşin tətbiqi əhəmiyyəti. Biz bu qənaətdəyik ki, elmi auditoriyaya təq -
dim etdiyimiz bu elmi-nəzəri təhlil metodu yeni tədqiqat işlərində, Ali
məktəblərin filologiya fakültələrində, folklor və mifologiya ixtisasları üz -
rə magistratura və aspirantura təhsili zamanı xüsusi kurslarda praktik və -
sa it kimi istifadə oluna bilər.
15
2012/
IV
ƏDƏBİYYAT
1. Kitabi-Dədə Qorqud Ensiklopediyası. İki cilddə,II cild. Bakı, Yeni Nəşrlər
Evi, 2000, 567 s.
2. Məmmədli H. Dədəm Qorqud gəzən yerdi bu yerlər (məqalələr məc-
muəsi). Bakı, Еlm, 1999, 330 s.
3. Кitabi-Dədə Qorqud Еnsiklopediyası. İki cilddə, I cild. Bakı, Yеni Nəşrlər
evi, 2000, 624 s.
4. Əbülqazi Bahadır Xan. Şəcəreyi-Tərakimə (Türkmənlərin soy kitabı) / Rus
dilindən tərcümə edən, ön söz və göstəricilərin müəllifi, biblioqra fiyanın tərt-
ibçisi. İ.M.Оsmаnlı. Bаkı, Аzərbaycan Мilli Ensik lo pediyası- NPB, 2002, 146 s.
5. Sümər F. Oğuzlar. Bakı,Yazıçı,1992, 429 s.
6.Hacıyev Т. Dədə Qorqud: Dilimiz və düşüncəmiz. Bакı, Еlm, 1999, 216 s.
7. Агаджанов С.Г. Государство сельджукидов и Средняя Азия в XI-XII
в.в., Москва: Наука 1991.
8. Ögəl B. Türk mifologiyası. I cild, Türk dilindən çevirən R.Əskər. Bakı,
MBM, 2006, 606 s.
9. Kitabi-Dədə Qorqud. Мüqəddimə, tərtib və transkripsiya F.Zeynalov və
S.Əlizadənindir. Bakı, Yazıçı,1988, 265 s.
10. Kitabi-Dədə Qorqud (latın əlifbasında) / Redaktoru H.Araslı. Bakı,
Azərnəşr, 1939, 178 s.
11. Bаyаt F. Оğuz еpiк ənənəsi və «Оğuz Kаğаn» dаstаnı. Bакı,Sаbаh, 1993,
194 s.
12. Oğuznamələr. İşləyib çapa hazırlayanlar: K.V.Nərimanoğlu və F.Uğurlu.
Bакı, Bakı Universiteti nəşriyyatı, 1993, 94 s.
13. Rəşidəddin F. Oğuznamə / Fars dilindən tərcümə, ön söz və şərhlərin
müəllifi R.M.Şükürovanındır. Bакı, Azərbaycan Dövlət NPB, 1992, 72 s.
14. Rəcəbov Ə., Məmmədov Y. Orxon-Yenisey abidələri. Bakı, Yazıçı, 1993,
392 s.
15. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası. 10 cilddə. II cild. Bakı, 1978, 592 s.
16. Sеyidov M. Azərbaycan хalqının soykökünü düşünərkən. Bакı, Yazıçı,
1989, 496 s.
17. Rzаsоy S. Оğuz mifi və Оğuznamə еpоsu. Bакı, Sədа, 2007, 181 s.
18. Аcаlоv А. Аzərbаycаn fоlklоrşünаslığının bəzi еpistеmоlоji prоblеmləri
/ «Аzərbаycаn fоlкlоrşünаslığı məsələləri» (Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu
Gənc Аlimlər Şurаsı konfransının materialları). Bakı, Еlm, 1989, s. 3-12
19. Yörükan Yusif Ziya. Müslümanlıktan evvel türk dinleri – şamanizm.
Ankara, Yol yayınları, 2005, 221 s.
Rəyçi: F.e.d., prof. Əzizxan Tanrıverdi
16
2012/
IV
Folklorşünaslıq: problemlər, tədqiqlər
AMEA Folklor İnstitutunun böyük elmi işçisi,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
e-mail: islam-sadiqli@rambler.ru
ŞUMER VƏ TÜRK DASTANLARINDA FORMA
ŞUMER VƏ TÜRK DASTANLARINDA FORMA
VƏ BƏDİİ İFADƏ OXŞARLIQLARI
VƏ BƏDİİ İFADƏ OXŞARLIQLARI
XÜLASƏ
Məqalədə şumer və türk epik mətnlərinin forma oxşarlıqları araşdırılmış, onlarda
mövcud olan bədii ifadə vasitələri tutuşdurulmuş, onların arasında müqayisələr apa -
rılmış və çoxlu oxşarlıqlar üzə çıxarılmışdır. Nümunələr əsasında başlıca olaraq epi tet -
lər, metaforalar, hiperbolalar və s. öyrənilmişdir.
Açar sözlər: şumer, türk, epos, metafora, epitet
FORM AND ARTISTIC EXPRESSION SIMILARITY IN SUMERIAN
FORM AND ARTISTIC EXPRESSION SIMILARITY IN SUMERIAN
AND TURKIC EPOS’S
AND TURKIC EPOS’S
SUMMARY
In the article sumerian and turkic epic texts from form standpoint was investigated,
existing artistic representation means confronted, was compared between them and a lot
of similarity had been made known. Had been learned on the basis of epithets, meta -
phros, etc. examples .
Key words: sumerian, turkic, epos, metaphro, epithet
СХОДСТВ В ФОРМЕ И ХУДОЖЕСТВЕННЫХ
СХОДСТВ В ФОРМЕ И ХУДОЖЕСТВЕННЫХ
ВЫРАЖЕНИЙ В ШУМЕРСКИХ И ТЮРКСКИХ ЭПОСАХ
ВЫРАЖЕНИЙ В ШУМЕРСКИХ И ТЮРКСКИХ ЭПОСАХ
РЕЗЮМЕ
В данной статье проанализированы идентичность формы шумерских и тюрк -
ских эпических текстов, сопоставлены наличествующие в них худо жествен но-вы -
ра зительных средств, проведены сравнений между ними и выявлены многие сход -
ства. На основе примеров в основном изучены эпитеты, метафоры, гиперболы ит.д.
Ключевые слова: шумер, тюрк, эпос, метафора, эпитет
Məsələnin qoyuluşu. Şumer və türk epik mətnlərində forma və bədii
təs vir oxşarlıqları.
İşin məqsədi. Şumer və türk epik mətnləri arasında mövcud olan for -
ma və bədii təsvir oxşarlıqlarının öyrənilməsi.
Şumer epik mətnləri bizim dövrümüzə yazılı şəkildə gəlib çatmışdır,
lakin buna əsaslanıb onları yazılı ədəbiyyat adlandırmaq olmaz. Onlar ilk
dəfə şifahi şəkildə yaranmış, yüz illər boyu yaddaşlarda yaşamış, yalnız
yazı kəşf ediləndən sonra gil lövhələrə köçürülmüşdür (1, 14). Bəzi alim-
lər bu mətnlərin III Ur sülaləsinin hakimiyyəti dövründə yazıya alındığını
Dostları ilə paylaş: |