Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi aa. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 197,49 Kb. Pdf görüntüsü
|
oradan da Şuşaya daxil oldu. Zeynalovun Milli Ordu hissələri ilə birləşən hər iki ordu hissələri Dağlıq Qarabağı X I Ordu hissələrindən və daşnak ermənilərindərv təmizlədilər47. Ərazinin daşnaklarından təmizlənməsində yerli bəylərdə fəal iştirak etdilər. Bəhs etdiyimiz dövrdə Cavanşir qəzasında İnqilab Komitəsinin sədri Adil Sultanovda azərbaycanlılardan ibarət hərbi hissələrüə üsyançıların tərəfinə keçmışdi. XI O rdunun 2-ci süvari korpusunun 32-ci atıcı diviziyası güclü bombardmançı təyyarələrdən istifadə edərək iyunun 15-də Dağlıq Qarabağda baş vermiş üsyanı yatırdı. Bombardman zamanı yüzlərlə ev dağıldıqı və dinc əhali qırıldı. Bu vaxt N uru Paşa müqavimət göstərməyin mənasız olduğunu görüb Şuşam tərk etdi. Lakin Dağlıq Qarabağda Sultanbəy Sultanov hələ də müqavimət göstərirdi. General C.Şıxlinski, Sultanbəy Sultanova kömək üçün 8 min adam, 24 ədəd plamyot, 10 ədəd top və külli m iqdarda ləvazimat göndərdi. S.Sultanovun dəstəsi Andranikin, D ronun ən güclü qoşun hissələrinə böyük itgilər vermiş və ermənilərin «Böyük Ermənistan» yaratm aq planlarmı yarımçıq qoymuşdur. Güclü müqavimətə baxmayaraq, S.Sultanov da güclü, nizami XI Ordunun hücumu qarşısmda aciz qaldı. Çünki, xalqmın qədirbilən, qeyrətli oğlu başa düşürdü ki, bombardmançı təyyarələrə müqavimət göstərmək ağılsızlıqdır. Bu döyüş minlərlə evin dağılmasma, günahsız insanların məhvinə səbəb ola bilər. Odur ki, S.Sultanov 1920-ci il iyunun 14-də müqaviməti dayandırdı48. Lakin Mikoyanm məxvi tapşınğı ilə S.Sultanova qəsd təşkil edildi. Xoşbəxtlikdən atılan güllə onun başına yox, çənəsinə dəydi. S.Sultanov onu salam at buraxma- yacaqlarını başa düşüb Türkiyəyə mühacirət etməli olur. Xalqımızm erməni daşnaklanna və yeni yaradılmış quraluşa qarşı mübarizə tarixində Q arabağ Fədailəri xüsusi yer tutmuşlar. Güclü, hərbi təlim görmüş, təpədən-dırnaqadək silahlanmış erməni-rus birləşmiş nizami ordusu 1920-ci il iyunun 15-də hücum edib Dağlıq Qarabağdakı xalq üsyanlarım yatırdı. Həmin vaxt Q.G.Orcankidze V.İ.Leninə teleqramm vurdu ki, «Qarabağda qiyam ləğv edilib. N uru Paşa başda olmaqla qiyam rəhbərləri qaçıblar»49. Beləliklə, Dağlıq Qarabağda xalqımızm ərazi bütövlüyü, azadlıq uğrunda apardığı milli-azadlıq mübarizəsi qan içində boğuldu. Azərbaycanlılar yaşayan 22 kəndlər cəhənnəmi xatırladırdı. Bütün evlər yandırılmış və dağıdılmışdır. Milli müqavimət hərəkatınm məğlub olması səbəblərini araşdırarkən Azərbaycanm başqa bölgələrindən fərqli olaraq Dağlıq Qarabağda özünəməxsus xüsusiyyətlərinin olmasım aşkar edirik. Başqa ərazilərdən fərqli olaraq Dağlıq Q arabağ üsyançılan həm ermənilərə qarşı ərazi bütövlüyü uğum da, həm də Qırmızı Ordu hissələrinə qarşı azadlıq uğrunda döyüşməli idilər. Bu isə qüvvələr nisbətini zəiflədirdi. - Üsyanm gedişində milliyyətcə erməni olan kommunistlərin öz silahlan ilə birlikdə daşnaklann tərəfınə keçməsi faktları aşkar edilmişdir. Məsələn, 1920-ci ilin maymda 1200 erməni kommunisti onlara verilmiş tüfəng və patronlari ilə birlikdə Nijdenin dəstəsinə qoşulmuşlar30. Bu da qüw ələr nisbətinin erməni və ruslar tərəfdə olmasına şərait yaratmışdır. - Həm XI Qırmızı O rdu hissələri, həm də Dro, Nijde və Andranikin dəstələri uzun müddətli müharibələr apardıqları üçün böyük döyüş təcrübəsinə malik idilər. Bu isə müharibənin gedişində özünü büruzə verirdi. - Ordunun texniki cəhətdən təchiz edilməsində də fərq b r müşahidə edilirdi. Adicə Qızıl Ordu hissələrinin bombardmançı təyyarələrdən istifadə etməsi, döyüşən Milli Ordunu psixaloji cəhətdən ruhdan saldı və məğlub olmasına şərait yaratdı. - Bəhs edilən dövrdə erməni daşnakları Dağlıq Q arabağ bölgəsinə özlərinin xüsusi hazırladıqları «təbliğatçı dəstələr» göndərdilər. O nlar ərazidə yaşayan erməniləri öz tərəflərinə çəkə bildilər ki, bu da daşnakların qüvvəbrini artırırdı. Eyni zamanda 1828-ci ildən Dağlıq Qarabağa köçürülərək burada yaşayan ermənilər yerli şəraiti yaxşı bilir və daşnaklara bələdçilik edirdilər. - Özlərinin gizli məqsədləri olan Qərb dövlətləri erməni daşnaklarından bir alət kimi istifadə etməyə başladılar və onları ərzaq, döyüş sursatı və silahla təmin etdilər. Həm də erməni daşnakları həmin dövbtlər tərəfmdən beynəlxalq aləmdə dəstəklənirdilər. 23 - Azərbaycanlılar içərisində də, «yeni quruluşun ədalətli gələcəyi»nə inanan qüvvələr var idi ki, onlarm üsyançılarm tərəfrado olmaması qüvvələr nisbətini azaldırdı. - Dağlıq Qarabağda baş vermiş üsyanm Gəncə, Zaqatala, Lənkəran, Naxçıvan üsyanları ilə əlaqənin olmaması bu üsyanların müxtəlif vaxtlarda baş verməsinə, ayrı-ayrılıqda onların hər birisinin Qırmızı O rdu hissələri tərəfindən asanlıqla məğlub edilməsinə səbəb oldu. - Üsyanı idarə etmək üçün vahıd mərkəz yaradılmamışdı. Bu isə öz növbəsində üsyamn müxtəlif vaxtlarda, plansız keçirilməsinə və kortəbiiliyin baş verməsinə, son nəticədə isə ümumxalq üsyanma çevrilməməsinə və məğlub olmasma gətirib çıxarmışdır. Dağlıq Q arabağda baş vermiş olan 1920-ci il milli müqavimət hərəkatı və xalq üsyanlanmn qan içində boğulmasma baxmayaraq, çox böyük əhəmiyyəti olmuşdur. Belə ki, bu üsyan Dağlıq Q arabağda yeni hakimiyyətə qarşı milli- azadlıq hərəkatmm başlanğıcmı qoyaraq onun ilk parlaq səhifəsini təşkil etdi. Eyni zamanda Dağlıq Qarabağı işğal edən qüvvələr - erməni daşnaklarm a və XI O rdu hissələrinə əyani sübut olundu ki, xalqımız öz azadlıq və ləyaqəti uğrunda mübarizə iqtibarına malikdir. Üsyan yeni yaranmış hakimiyyəti sarsıdaraq, xalq hərəkatmm gələcəkdə inkişafma təkan verdi. Üsyan nəticəsində bolşevik hakimiyyətinin siyasi böhranı daha da dərinləşdi. Xalqın qəzəbi aşıb daşırdı. Ermənilərin bolşevik hakimiyyəti ciddi təhlükə altmda olduğundan, onlar ardıcıl olaraq müsəlmanlara qarşı repressiyalara əl atdılar. Minlərlə dövlət məmurlarımız, ictimai-siyasi xadimlərimiz, nüfuzlu elm adamlarımtz, ümumiyyətlə, bütün namuslu və qeyrətli görkəmli şəxsiyyətlərimizin bir hissəsi həbs edildi, sürgün edildi, istintaqsız və məhkəməsiz güllələndi, digər qismi isə vətənini tərk edib mühacir həyatı keçirməyə məcbur edildilər. Azərbaycanı bütövlükdə öz müstəmləkəsinə çevirən Rusiya, artıq daşnaklann Dağlıq Qarabağdakı qarətləri, dağmtıları ilə barışm aq istəmirdi. O dur ki, Qızıl O rdunun 1-ci, 2-ci, 3-cü, 4-cü, 177-ci, 178-oi polklan və 1-ci Qafqaz korpusu 1921-ci il iyulun 3-də general Nijdenin qoşunlannı məğlub 24 etdilər. Nijde Qafan dağlarma çəkilib M iqridən İrana qaçdı51. D aşnak qoşunları məğlub olsa da, ermənilərin məkirli ərazi iddiaları hələ də davam edirdi. Dağlıq Q arabağda vəziyyət əvvəlki kimi böhranlı olaraq qalırdı. 2. Azərbaycan SSR-in ərazi bütövlüyünə yeni qəsd və qondarma Dağhq Qarabağ Muxtar Vilayətinin yaradılması (1920-1923-cü illər) Ermənilərin dünyanm müxtəlif bölgələrindən Qafqaza köçürülməsi ilə burada yaşayan xalqlarm çətin və məşəqqətli günləri başlamışdır. Azərbaycanm qədım tarixə malik torpaqlarını zaman-zaman, hissə-hissə qoparıb «Erməni Vilayəti» yaradan ermənilər təəssüflər olsun ki, bununla kifyətlənmədilər. O nlar dənizdən-dənizə «Böyük Ermənistan dövləti» yaratm aq niyyətinə düşdülər. Erməni daşnaklarımn bu mənfur, bəd və ədalətsiz niyyəti 1905-ci ildən başlamış 1914-1915-ci, 1918-1920-ci illərdə davam edərək Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra çox ciddi və kəskin şəkildə yenıdən ortaya atılmışdır. Ermənilər açıq elan edirdilər ki, «Qafqazda Gürcüstan və Azərbaycan ola bilməz, burada ancaq təkcə Ermənistan qalmalıdır. Qafqazm hamısı ya gərək Ermənistan ola, ya d a Ermənistana tabe kimi bir şey (yəni müstəmləkə - M .N.) olmalıdır52. Azərbaycanm tarixi torpaqlarım «mübahisəli ərazi»yə çevirən erməni daşnakları Respublikamızda ağır milli problem yarada bilmişdilər. Bir məsələni xüsusi qeyd etməliyik ki, bu problemin inkişafı və «həlli»ndə Azərbaycanda ilk növbədə özünün hakim millətçilik niyyətlərini ardıcıl güdən Rusiyanm böyük rolu var idi. 1920-1923-cü illərdə Azərbaycan və Ermənistan arasm da mübahisəli ərazilər kimi əsasən Naxçıvan, Zəngəzur və Dağlıq Qarabağm adlan çəkilirdi. Azərbaycandakı «ərazi mübahisələri» təkcə Rusiya və Ermənistanın deyil həm də böyük Qərb dövlətlərinin «parçala və hökm et» əsiyasətini əldə tutaraq müəyyən məqsədləri var idi və öz mənafelərini güdürdülər. Azərbaycanda çox mürəkkəb və gərgin siyasi ziddiyyətlər şəraitində «Dağlıq Qarabağ məsələsi» gündəmə gətirilmişdi. Azərbaycan ərazisinə müxtəlif vaxt- 25 Yüklə 197,49 Kb. Dostları ilə paylaş:
|