Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi aa. Bakixanov adina tariX İnstitutu

çeşmələrinə malik  120-dən  çox  mineral  bulaq  var9.  Bütün  bu cəlbedici gözəlliklər 
və təbii sərvətlər xain qonşularımızın diqqətindən yayınmamışdır.
Vilayətdə  40-dan  artıq  millətin  nümayəndəsi,  o  cümlədən  azərbaycanlı. 
erməni,  rus,  ukraynalı,  belarus,  gürcü,  yahudi,  latış,  yunan,  ləzgi  və  başqalan 
yaşayırdılar.  Lakin  «etnik  təmizləmə»  siyasətini  yeridən  erməni  cəlladları 
vilayətdə azərbaycanlılan güllələmiş, girov götürmüş və məcburi  şəkildə qaçqma. 
köçkünə,  didərginə  çevirərək  "Türksüz  Dağlıq  Qarabağ"  yaratmışdılar.  Bu  isə 
"Türksüz və Böyük  Ermənistan" yaratm aq siyasətinin  məntiqi davamı demək idi. 
Ərazidə  istehsal  edilən  məhsulların  57  faizi  bitkiçiliyin,  43  faizi  isə 
'heyvandarlığm  payına  düşür10.  Vilayətdə  aqrar  sahənin  inkişafı  sənayenin  də 
genişlənməsinə  şərait  yaratmışdır.  Dağlıq  Q arabağda  əhalinin  sosial,  mədəni- 
məişət  sahəsindəki  göstəricilər  ümumrespublika  səviyyəsindən  çox  yüksəkdə 
dayanmışdır.  Dağlıq  Qarabağın  əlverişli  coğrafı  mövq'eyə malik  olması,  iqtisadi 
cəhətdən  güclü  inkişafı  və  ticarət  yolları  ayrıcında  yerləşməsi  həmişə  xain 
qonşularımızm  diqqətini  cəlb  etmişdir.  Dağlıq  Qarabağ  Azərbaycanm  ən  gözəl 
və bərəkətli guşələrindən biridir.
Azərbaycanda  işqalçılıq  siyasətini  həyata  keçirən  bolşeviklər  keçmiş  Rusiya 
imperiyasını  bərpa  etmək  moqsədilə  I920-ci  il  aprelin  28-də  Bakıda  Azərbaycan 
Sovet  Sosialist  Respublikasmın  yarandığınt  elan  etdilər11.  Doğrudur,  xalqm 
narazı  olacağından  qorxan  balşeviklər  öz  işğalçılıq  siyasətini  pərdələmək  üçün 
Azərbaycanı «müstəqil»  Sovet Sosialist  Respublikası elan etsələrdə, əslində  aprel 
çevrilişindən  sonra  Azərbaycan  öz  dövlət  müstəqilliyini  itirdi.  «Müstəqil 
Azərbaycan  Respublikası»  şüarı  altında  bolşeviklərin  XI  Qırmızı  Ordu  hissələri 
qısa  bir  müddətdə  ciddi  müqavimətə  rast  gəlmədən  Azərbaycanın  əksər 
ərazilərini  öz  nəzarəti  altına  aldılar12.  Bolşeviklərin  təsiri  güclü  olan  Dağlıq 
Qarabağda  Sovet  ordu  hissələri  hələ  özünü  yetirməmiş  hakimiyyət  onların  əlinə 
keçmişdi.  I919-cu  ilin  sonu  1920-ci  ilin  əvvəllərində  Dağlıq  Q arabağda  vəziyyət 
son  dərəcə  gərgin  idi.  Çünki,  XI  Qırmızı  O rdunun  hücumu  ərəfəsində 
Azərbaycan  Milli Ordusunu cəbhə xəttindən uzaqlaşdırmaq məqsədilə Rusiyanm
10
«sifarişi»  ilə  Dağlıq  Q arabağda  ermənilərin  qiyamı  baş  vermiş,  Ermənistamn 
əsassız ərazi iddiaları  və hərbi təcavüzü miqyash xarakter alm ışd ır'l
1920-ci  ilin  m artında  A.İ.M ikayan  Moskvada  bir  qrup  Ermənistan 
nümayəndəsini  qəbul  etdi.  A.İ.M ikayan  bildirdi  ki, əgər  Sovet  qoşunları  Bakıya 
daxil  ola  bilərsə,  onda  Ermənistan  dövləti  də  öz  məqsədinə  çatacaqdır.  Bakmın 
asan  yolla  ələ  keçirilməsi  üçün  burada  yerləşən  Milli  O rdunun  çıxarılması  tələb 
olunurdu.  Ona  görə də Dağlıq  Q arabağda şovinist  erməni  cəlladının  göstərişi  ilə 
erməni  müdaxiləsi  yenidən  başlandı.  Erməni  daşnak  hökuməti  bildirirdi: 
«Qafqazda  Gürcüstan  və  Azərbaycan  ola  bilməz.  Burada  ancaq  Ermənistan 
olmalıdır»14.  1920-ci  il  22  m artda  başdan-ayağa  silahlanmış  güclü,  təlim  görmüş 
nizami erməni  ordusu  Şuşaya daxil olub amansız qırğmlar törətdilər.  Həmin  gün 
minlərlə dinc əhali daşnak quldurları tərəfındən öldürüldü.  Həmin gün təkcə Şuşa 
şəhərində  1700  bina  yandırılmışdı.  Şərəf  və  ləyaqətin  tapdalanm ası,  qadma, 
qocaya,  uşaqa  am an  veriimədən  qırılması  adi  hala  çevrilmişdi15.  Dağlıq 
Q arabağda  baş  verən  bu  qırğımn  qarşısım  almaq  üçün  Azərbaycan  Milli  Ordu 
hissələri  1920-ci  il  aprelin  26-da  Dağlıq  Q arabağa  daxil  oldu!6.  Təcavüzkar 
erməni  quldur  dəstəbri  müvəqqəti  olaraq  ərazidən  uzaqlaşdı.  Lakin  Şimal 
sərhədlərimizdoki  yaranmış  boşluqdan  istifadə  edən  XI  O rdu  hissələri 
Azərbaycan sərhədlərini keçdi17.
Beləliklə,  1920-ci  il  aprel  çevrilişi  ərəfəsində  Dağlıq  Q arabağda  erməni 
daşnaklarının  məkirli  ərazi  iddiaları  kütləvi  xarakter  aldı  və  onlarm   yerli  dinc 
müsəlmanlara  qarşı  təcavüzü,  zorakılığı,  qarəti  daha  d a   genişləndi.  AK  (b)P 
Qarabağ  Komitəsi  Dağlıq  Qarabağda  yaranmış  vəziyyətdən  istifadə  edərək  öz 
təbliğatlarını  genişləndirdilər.  Bəhs  etdiyimiz  dövrdə  Şuşa  gizli  bolşevik 
komitəsinə  milliyətcə  erməni  olan  Akop  Kamari  rəhbərlik  edirdi.  Dağlıq 
Q arabağda xalqımızın  iqtisadi və siyasi  böhranla üzləşməsi, onların milli çəkişmə 
və  qarşıdurm adan  təngə  gəlməsi  əhalinin  müəyyən  təbəqəsinin  bolşevik 
təbliqatına  inanmasına səbəb olmuşdur.  Dağlıq Q arabağda A kop  Kam ari  başda 
olmaqla  Ş.Şahnazaıyan,  B.Vəlibəyov,  B.Qaragözyan,  A.Qevelyan,  A.Tataryan
ıı

---

və  başqaları  xalqı  «ədalətli  və  dinc  quruluş»  yaratmağ  üçün  birliyə  səsləyərı 
yığıncaqlar keçirirdilər18.
1920-ci  il aprelin  29-da  Dağlıq  Qarabağ inqilab komitəsinin  xalqa  müraciəti 
qəbul  edildi.  Həmin  müraciətdə  deyilirdi:  «Yoldaşlar  daşnakların  zülmünə 
dözdüyünüz  bəsdir,  sizin  ayılmaq  vaxtmız  gəlib  çatıb.  Məgər  siz  açıq  aşkar 
görmürsünüzmü  ki,  bütün  qanlı  qırqınları  daşnaklar  törədir.  Daşnak  terroruna 
əməkçilərin  qırmızı  terroru  ilə cavab verin.  Bu  işdə  bütün  Azərbaycan  kəndliləri 
və proletariatı sizinlə birlikdə döyüşəcəklər.  Qırmızı  Ordu hissələri sizə bu  uğurlu 
yolda yaxın köməkçi olacaqdır»19.
Mərkəzdə  hakimiyyəti  ələ  keçirən  XI  Qırmızı  Ordu  Azərbaycanm  bütün 
ərazisini zəbt etmək üçün  1920-ci  il  mayın  1 -dən  respublikamn daxili əyalətlərinə 
«Zəfər  yürüşü»nə  başladılar.  1920-ci  il  mayın  2-3-də  XI Qırmızı  O rdunun  silahlı 
qüvvələri 
Yevlax 
stansiyasında 
qərarlaşdılar20. 
XI 
Ordunun 
Qarabağ 
istiqamətində gələcəyi  xəbərini  eşidən  Q arabağ bolşevikləri  \920-ci il maym 4-də 
Qarabağ  genera/-quberna£oru  X.SuJtanovu  hakimiyyətdən  uzaqlaşdıraraq 
hakimiyyətı'n  Qəza  İnqilab  Komı'təsinin  əHnə  keçdiyini  elan  etdilər.  İnqilab 
Komitəsinin 
tərkibinə 
B.Vəlibəyov, 
S.A.Ambarsumyan, 
K.Şahnazarov, 
Q.İbrahimov  daxil  oldular.  Mayın  10-da  H adrudda,  maym  11-də  Qaryagində 
İnqilab Komitələri təşkil olundu21.
1920-ci  il  maym  12-də  Q.Orcangıdzenin  başçılığı  ilə  XI  Ordu  Şuşaya  daxil 
oldu22.  XI  Qırmızı  Ordu  hissələri  Dağlıq  Q arabağa  daxil  olarkən  heç  bir 
müqavimətə  rast  gəlmədi.  Ona  görəki,  burada  əhalinin  xeyli  hissəsini  erməni  və 
ruslar  təşkil  edirdi.  Onlar  Qırmızı  O rdunu  səbirsizliklə  gözləyirdilər.  Dağlıq 
Qarabağdakı  çoxsayh  rus  və  erməni  əhalisi  Qırmızı  O rdunun  timsalmda 
Rusiyanın  hakimiyyətini  görür  və  ona  yerli,  milli  hakimiyyətlə  müqayisədə 
üstünlük  verirdilər.  Dağlıq  Qarabağda  yaşayan  azərbaycanlıların  bir  qismi  uzun 
illər  boyu  uzanan  erməni  qanlı  savaşma  son  qoyulacağını  ümid  edir,  bəziləri  isə 
bolşevik  təbliğatına  uyub,  yeni  hökumətin  gəlişi  ilə  xalq  kütlələri  tərəfindən 
tarixən  arzulanan,  ədalətli  və  xoşbəxt  cəmiyyətin  yaradılacağını  göziəyirdilər. 
Müqavimət göstərməyə qadir olan  qüvvələrin  böyük  bir hissəsi  dərk  edirdilər  ki,
12
yaranmış  qüvvələr nisbətində  müqavimət mənasızdır və ancaq  saysız qurbanlara 
gətirib  çıxara  bilər.  Bütün  bunlarla  yanaşı  bolşeviklər  əvvəlcədən  bəyan 
etmişdilər  ki,  əgər  yerlərdə  XI  Qızıl  Orduya  müqavimət  göstərilərsə  terrora  əl 
atılacaqdır.
Bütün  bu  səbəblərə görə  X I  Qırmızı  Ordu  hissələri  heç  bir  müqavimətə  rast 
gəlmədən  Dağlıq  Qarabağa  daxil  oldu.  1920-ci  il  mayın  13-də  bolşeviklərin 
«Qarabağm  erməni  və  müsəlman  xalqına  müraciəti»  qəbul  edildi.  Həmin 
müraciətdə 
yerlərdə 
dərhal 
sovet 
idarə 
orqanlarınm  
yaradılması 
və 
möhkəmləndirilməsi  işinə çağırış var idi23.
Moskvanın  göstərişi  ilə Dağlıq  Qarabağın  partiya  təşkilatı  kütlələr  arasında 
geniş  təbliğat  və  təşviqat  işləri  aparm ağa  başladı.  Dağlıq  Q arabağm   bir  çox 
kəndlərində  silahlı  dəstələr  yaradıldı.  Azərbaycan  Kommunist  Partiyası  Dağlıq 
Q arabağ  Mahal  Komitəsinin  buraxıldığını  elan  etdi.  Bu  barədə  qəbul  olunmuş 
bəyannamədə  qeyd  olunurdu  ki,  «...K om m unist  Partiyası  başda  olmaqla 
müstəqil  Sovet  Respublikası  bu  gün  sizi...  ümumi  düşmənə  qarşı  birgə 
mübarizəyə  çağırır.  Öz  inqilab  komitənizi  təşkil  edin,  buraya  yalmz  əsl 
kommunistləri seçin»24.
Azərbaycan  Kommunist  Partiyasmm  Mərkəzi  Komitəsi  yerli  partiya 
təşkilatlarına  kömək  göstərməkdən  ötrü  Dağlıq  Qarabağa  onlarca  təcrübəli 
partiya işçisi, smanmış şəxslər göndərdi.  1920-ci il maym 25-də əksəriyyəti erməni 
millətindən  ibarət  olan  silahlı  dəstələr  XI  Ordunun  hissələrinin  köməyi  ilə  yerli 
müdafıə qüvvələrinə qarşı mübarizəyə başladılar.
1920-ci  il  mayın  26-da Tağverd  kəndində Q arabağ kəndlilərinin X  qurultayı 
çağırıldı.  Qurultayda  hakimiyyətin  Dağlıq  Qarabağ  İnqilab  Komitəsinin  əlinə 
keçdiyi  elan  edildi.  Dağlıq  Q arabağ  İnqilab  Komitəsinin  sədri  vəzifəsınə  Sako 
Ambarsumyan seçildi25.
R us,  erməni  silahlı  dəstələrinin  və  bolşevik  təbliğatına  uyan  bir  qrup 
azərbaycanlınm  köməyi  ilə  Qarabağm   bütün  şəhər  və  kəndlərində  qısa  bir 
m üddətdə hakimiyyət İnqilab Komitəsinin  əlinə keçdi.  İnqilab  Komitəsi  Şuşanın 
yaxmhğmda  yerləşən  Daşaltı,  Turşsu,  Xaçın,  Çartaz,  X anabert,  Q arabağ  və

---