Məhəbbət Mirzəliyeva, Kamilə Vəliyeva
24
li zamanı dilin quruluşundan, sistemindən asılı olaraq sintaktik
konstruksiyalar, omonimlik, çoxmənalılıq və s. kimi çətinliklər,
maneələr qarşıya çıxmışdı. Bəzi alimlər dilin modelləşdirilməsi-
nə aludə olaraq tədqiqat obyektlərini sırf nəzəri məsələlərə həsr
etmiş, əsas praktiki cəhəti unutmuşdular. Nəzəri məsələlərin təd-
qiqində isə müxtəlif çətinliklərlə qarşılaşdıqları üçün MT-də
durğunluq əmələ gəlmişdir. Alimlərin əksəriyyəti maşın tərcü-
məsinin mümkün olmadığını etiraf etməklə, problemin həllindən
uzaqlaşmışlar. Məhz, üçüncü mərhələ durğunluq dövrü kimi nə-
zəri cəlb etmişdir.
Beləliklə, MT-nin ilk illərində, daha doğrusu, beş-altı il ər-
zində gözlənilən ümidverici yüksək keyfiyyətli maşın tərcümə-
sinin tədqiqindən artıq iyirmi il keçdiyinə baxmayaraq “kobud”
tərcümə belə əldə edilməmişdir. 1966-cı ildə ABŞ-ın MT üzrə
təşkil olunmuş xüsusi hökumət komissiyası qərara gəlmişdir ki,
maşın tərcüməsi problemini yaxın gələcəkdə həll etmək müm-
kün deyil, bu səbəbdən də tədqiqat üçün ayrılan xərclər kəskin
surətdə azaldılmışdır.
1
Lakin bu sənəd xarici ölkə alimlərinin
elmi-texniki ədəbiyyatın “kobud” tərcüməsinin həyata keçiril-
məsinə heç də mane ola bilməmişdir.
Çxaidze M.P. “Bir daha maşın tərcüməsi haqqında əfsanə
və gerçəkliyə dair” adlı məqaləsində haqlı olaraq göstərir ki, bu
sənədin bizim ölkəmiz böyük təsiri oldu. MT-ni müqəddəratsız
problem hesab edib, onu kəskin tənqidə tutdular.
2
MT ilə məşğul
olan qrupların əksəriyyəti tədqiqat obyektlərini yeni səpkidə
(dilin statistik təhlili, avtomatik və tezlik lüğətlərinin tətbiqi və
s.) qurmağa başladılar.
3
MT-nin tədqiqində baş verən böhran vəziyyətini R.Q.Piot-
rovski xarakterizə edərək qeyd etmişdir ki, 50-ci illərin sonunda
1
Котов Р.Г. Лингвистика и современного состояние машинного перевода в стра-
не. ВЯ, 1976, 5, с.39
2
Чхаидзе М.П. Ёще раз о мифах и правде машинного перевода. ВЯ, 1976, 5, стр.50
3
Бектаев К. Б., Кенесбаев С.К., Пиотровский Р.Г.Об инженерной лингвистике. ВЯ,
2, 1973; К.Б.Бектаев. Статистика речи. 1957-1972 гг. Библиографический указатель.
Алма-Ата, 1972
Maşın tərcüməsinin nəzəri problemləri
25
sənaye maşın tərcüməsi üzərində işləyən və ümidverici nəticələr
əldə edən kollektivlər olmuşdur. Bu kollektivlər çox güman ki,
60-cı illərin sonunda texniki və linqvistik çətinlikləri aradan
qaldırdıqdan sonra EHM-lərdə sənaye tərcüməsini həyata keçirə
bilərdilər. Lakin çox təəssüf ki, texniki bazanın olmaması, riyazi
dilçilikdə psixoloji vəziyyət MT-nin tədqiqini ləngidərək ona öz
mənfi təsirini göstərmişdir.
1
Qeyd etmək lazımdır ki, keçmiş SSRİ-də MT probleminin
tədqiqi nəzəri cəhətdən xaricdəki elmi mərkəzlərin tədqiqindən
qat-qat üstündür.
1970-80-ci illər MT-nin dirçəliş dövrüdür. Həmin illərdə
fərdi kompüterlərin sürətli inkişafı evristik
məsələlərin həlli
üçün böyük imkanlar açdı. O cümlədən də MT üçün böyük yad-
daş tələbi artıq kifayətləndirici idi və eyni zamanda proqramların
qurulmasında xeyli təkmilləşmə hiss olunurdu. Bu dövrü
M.N.Məmmədova, Z.Y.Məmmədova intibah dövrü kimi səciy-
yələndirirlər.
2
Burada təkrara yol verməmək üçün biz bu dövrü
şərh etməyi lazım bilmirik.
МT-nin mühüm uğurlarından biri də 1973-cü ildə İtali-
yanın Piza şəhərində keçirilən hesablama dilçiliyinə həsr olun-
muş beynəlxalq konfransda Amerika alimləri tərəfindən hazır-
lanmış “Logos” sistemi üzrə nümayiş etdirilən maşın tərcüməsi
problemi tədqiqində dönüş yaratması oldu.
3
Bu sahədə görülən
işlərlə bağlı keçmiş SSRİ-nin paytaxtı Moskvada 1975-ci ildə
xüsusi tərcümə mərkəzi yaradılmış və həmin ildə MT-nə həsr
olunmuş seminar keçirilmişdir. Ümumittifaq tərcümə mərkəzinin
direktoru V.N.Gerasimov seminardakı çıxışında qeyd etmişdir ki,
MT-nin inkişafı üçün geniş dil materiallarından istifadə edərək
EHM-lərin köməyi ilə tətbiqi dilçilik sahəsində, eləcə də ümumi
1
Пиотровский Р.Г. Отрослевой вероятностный машинный перевод
2
Мамедова М.Г., Мамедова З.Ю. Машинный перевод эволюция и основные
аспекты моделирование. В., 2006, стр.25-29
3
Арсентьева Н.Г., Кулагина О.С. Международная конференция по вычислитель-
ной лингвистике. (Пиза, Италия – 27 августа 1 сентября 1973 г.). В сб. Машин-
ний перевод и автоматизация информационных просцессов. М., 1975, стр.200
Məhəbbət Mirzəliyeva, Kamilə Vəliyeva
26
dilçilikdə nəzəri tədqiqatların aparılması vacibdir. Seminardakı
məruzələr əsas etibarilə aşağıdakı mövzular üzrə qruplaş-
dırılmışdır:
1. Maşın lüğətləri;
2. Mətnlərin avtomatik analiz və sintezi problemi;
3. Mətnin semantik təhlili;
4. Riyazi təminat məsələləri.
Seminarda 80-ə qədər məruzə ilə 250 nəfər iştirak etmiş-
dir. Bu seminar MT probleminə marağın artmasına əyani sü-
butdur.
Artıq 1970-ci ildən etibarən Q.Q.Belonoqovun rəhbərliyi
ilə maşın tərcüməsi texnologiyasının əsasları üzərində tədqiqat-
ların aparılmasına start verilmişdir. Leninqradda “Nitqin statisti-
ka” qrupu tərəfindən MT sistemində böyük əhəmiyyəti olan
nitqin statistik təhlili məsələləri ilə əlaqədar müxtəlif səpkili
işlər görülməyə başlanılmışdır.
1976-cı ildə Çimkənd Pedinstitutunun əməkdaşları K.B.Bek-
tayevin rəhbərliyi altında ilk dəfə leksik sistemli sənaye maşın
tərcüməsini sınaqdan keçirmişlər.
1
Çağdaş dövrdə MT-nin tədqiqində qarşıya çıxan məsələ-
lərin geniş şərhi V.N.Qerasimovun, N.Y.Marçukun “Maşın tər-
cüməsinin müasir vəziyyəti” adlı məqaləsində dolğun şəkildə öz
əksini tapdığından
2
burada onun geniş şərhini verməmişik.
MT sisteminin inkişaf dövrü – XX əsrin 90-cı illərini əhatə
edir. 90-cı illərdən başlanaraq fərdi kompüterlərin və informasiya
texnologiyalarının inkişafı ilə əlaqədar olaraq internet şəbəkə-
lərinin genişlənməsi, çoxdilli istifadəçilər ordusunun artması MT-
nin təkmilləşməsi lüzumunu sürətləndirir, neyron şəbəkələr və
statistik metodlardan istifadə etməklə yeni texnologiyaların yaran-
1
Пиотровский З.Г., Бектаев К.Б. Машинный перевод, теория, эксперимент,
внедрение. ВЯ, 5, 1977; Бектаев Л.Б., Кенесбаев С.К., Пиотровский Р.Г. Об ин-
женерной лингвистике. ВЯ, 2, 1973; Л.Б.Бектаев. Статистика речи. 1957-1972 гг.
Библиографический указатель, Алма-Ата, 1972
2
Герасимов В.Н., Марчук Ю.Н. Современное состояние машинного перевода.
Сб. Машинный перевод и автоматизация информационных процессов. М., 1975
Dostları ilə paylaş: |