Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu
Yüklə 1,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
Məhəbbət Mirzəliyeva, Kamilə Vəliyeva 14 lüğətlər üçün hazırlanmış materiallar kompüterdə yığılır; alqoritmə əsasən qurulmuş proqram kompüterin yadda- şına daxil edilir; alınan nəticələr çap qurğusu – çıxışda çap edilir. EHM-də tezlik lüğətinin tərtibi isə aşağıdakı alqoritm üzrə görülmüşdür: mətndəki sözlərin seçilməsi; sözlərin əlifba sırası ilə düzülməsi; hər bir sözün işlənmə tezliyinin hesablanması; alınan massivin işlənmə tezliyindən asılı olaraq əlifba sırası ilə düzülməsi; alınan nəticənin çap edilməsi. “Azərbaycan qəzet dilinin tezlik lüğəti” bu silsiləyə daxil- dir. Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, ilk tezlik lüğəti 1997-ci il ildə işıq üzü görmüşdür. 1 Sonralar onun yenidən işlənmiş variantı 2004-cü ildə nəşr olundu. 2 . 2010-cu ildə isə Azərbaycan dilinin tezlik lüğəti çap edildi. 3 Bu lüğətin tərtibi üçün Azərbaycan dili- nin bütün üsulları təmsil olunmaqla təxminən 50 milyona yaxın söz formadan ibarət mətnlər linqvostatistik təhlilə cəlb olunmuş- dur. Lüğətdə 12000-ə yaxın söz kökü əhatə olunmuşdur. Azər- baycan tezlik lüğəti leksikanın statistik modeli kimi ümumi leksikologiyanın, dil tədrisinin bir çox problemlərinin həllində əvəzsiz mənbə rolunu oynayır. Bundan başqa tarixi abidələrin öyrənilməsində statistik metodların tətbiqi təkzibolunmaz əhəmiyyət kəsb edir. Dünya dilçiliyində hind-Avropa dillərinin qrupları arasındakı qohumluq əlaqələrinin üzə çıxarılmasında 1927-ci ildə ilk dəfə Polşa alimi 1 Azərbaycan qəzet dilinin tezlik lüğəti (tərtibçilər: K.A.Vəliyeva, M.Ə.Mahmudov, V.Y.Pines, S.Rəhmanov). B., 1997 2 Azərbaycan qəzet dilinin tezlik lüğəti (tərtibçilər: K.A.Vəliyeva, M.Ə.Mahmudov, S.Rəhmanov) B., 2004 3 Azərbaycan dilinin tezlik lüğəti (söz kökləri) (tərtibçilər: M.Ə.Mahmudov, Ə.Fətul- layev, S.Məmmədova, R.Fətullayev, R.Hüseynli, B.Talıbov, G.Əzimova, N.Abdul- layev), Ic. B., 2010 Maşın tərcüməsinin nəzəri problemləri 15 Yan Çekanovskiy məhz bu metoddan istifadə etmişdir. 1 Ameri- ka alimi Morris Svodeş isə 1948-ci ildə leksik-statistik metod- dan istifadə edərək dillərin lüğət fondunu öyrənərkən belə qəna- ətə gəlmişdir ki, bütün dillərin əsas lüğət fondu sabit sürətlə, ya- vaş-yavaş dəyişir. 2 Həmçinin dillərin tipoloji öyrənilməsində də statistik metodların böyük rolu vardır. Azərbaycan dilçiliyində tarixi abidələrin, o cümlədən yazı- lı abidələrin kompüterlərdə tədqiqi ilə bağlı “Kitabi-Dədə Qor- qud”un 1988-ci ildə nəşr olunmuş tənqidi mətni üzrə (tərtibçilər: F.Zeynalov, S.Əlizadə) əlifba-tezlik və əks əlifba siyahısı hazır- landı. 3 Burada tezlik siyahısı on minə yaxın söz formanı əhatə edir. Dastanda qeydə alınmış sözlər işlənmə tezliyinə görə azal- ma sırası ilə verilmişdir. Əlifba-tezlik siyahısında isə söz-formalar işlənmə tezliyi- nə görə deyil, əlifbaya görə düzülmüşdür. Tərtib olunmuş bu siyahının dil tarixi ilə məşğul olan mütəxəssislər üçün böyük əhəmiyyəti vardır. Klassik irsimizdən M.Füzulinin nəzm əsər- lərinin statistik-distributiv təhlili tədqiq olunmuşdur. Əlbəttə, klassik ədəbiyyata müraciətin, müəlliflərin əsərlərində üslubi xüsusiyyətlərin özünəməxsusluğunu aşkar etmək, işlənmə tezli- yinin göstəricilərini müqayisə etməklə naməlum müəllifli əsər- lərin müəllifini müəyyənləşdirməkdə böyük əhəmiyyəti olar. Bundan başqa Azərbaycan dilçiliyində linqvistik tədqiqat- larda bir çox problemlərin həllində geniş istifadə olunan Azər- baycan dilinin əks lüğəti tərtib edilmişdir. 4 Əks lüğət adı altında nə başa düşülür və onu adi lüğətdən (iki dilli, izahlı və s.) fərqləndirən cəhət nədir? 1 Методы математической статистики и моделирование в сравнительной исто- рии языкознании. http:||yazıkoznanie.ru/content|view/ 127/ 215 2 Методы математической статистики и моделирование в сравнительной исто- рии языкознании. http:||yazıkoznanie.ru/content|view/ 127/ 215 3 “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının statistik təhlili (Tərtibçilər: Vəliyeva K.A., Mahmudov M.Ə., Pines V.Y., Rəhmanov C.Ə., Sultanov V.S.). B., 1999 4 Azərbaycan dilinin əks lüğəti (Tərtibçilər: M.Ə.Mahmudov, Ə.B.Fətullayev) B., 2004 Məhəbbət Mirzəliyeva, Kamilə Vəliyeva 16 Əks lüğətlər adi lüğətlərdən quruluşuna görə fərqlənirlər. Adi lüğətlərdə sözlər başlanğıc hərflərinə görə əlifba sırası ilə düzülür. Əks lüğətlərdə isə sözlər sonuncu hərflərinə görə əlifba sırası ilə yerləşdirilir, məs.: Adi lüğət Əks lüğət ağır şura udmaq oturmaq təsəlli udmaq çiçəkli çiçəkli şura ağır Misallardan görünür ki, əks lüğət tərtib olunarkən sözlər sağ tərəfdən eyni şaquli ox boyunca, adi lüğətlərdə isə sol hissə- dən şaquli ox boyunca yerləşdirilir. “Azərbaycan dilinin əks lüğəti” “Azərbaycan dilinin orfo- qrafiya lüğəti” əsasında tərtib olunmuşdur. Bundan başqa “Azər- baycan dilinin orfoqrafiya lüğəti”ndə iştirak etməyən sözlər “Azərbaycanca-rusca lüğət”dən götürülərək əks lüğətə daxil edilmişdir. “Azərbaycan dilinin əks lüğəti” türk dilləri üzrə tər- tib olunmuş lüğətlərdən həcm etibarilə ən sanballısı hesab edilə bilər. Azərbaycan dilinin əks lüğətinin qısa da olsa, tətbiq dairə- sini xarakterizə edək. Azərbaycan dilinin əks lüğəti fonologiya, morfologiya və etimologiyadan başqa linqvistikanın digər sahə- lərində aparılan tədqiqat işləri üçün də zəngin mənbədir. Fonologiyada səslərin tədqiqində, xüsusilə əsaslarda mü- şahidə edilən proseslərin izlənməsində, sözlərdəki sonuncu səs- lər qrupunun aşkar edilməsində əks lüğətin əhəmiyyəti böyük- dür, məs.: əsaslarda gedən morfonoloji proseslərin öyrənilmə- sində, yəni köklə şəkilçi birləşərkən səs əvəzlənmələri ilə əlaqə- dar (k~y; t~d; q~ğ) məsələlərdə k, t, q ilə qurtaran sözlər qrupu- nun tapılmasında əks lüğətin rolunu inkar etmək olmaz. Əks lüğət morfologiya bəhsinin tədrisində köməkçi vasitə rolunu oynayır: Yüklə 1,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|