Azərbaycan m IL ij elmlər akademiyasi a. A. Ba k IX an o V adına tariX İnstitutu azərbaycanin qəDİm tartXİNƏ dair yazili

M üntəxəbat
A zərbaycam n qədim  tarixinə d a iry a zılı m ənbələr
ölkədəki  etiqadsızlıq  < ...> ,  həm   iudaistbr,^’  həm   buddist 
kahinləri,^^
(10)  həm  brahmanlar,^^  həm   nəsranilər,^  həm   xristianlar, 
həm   mandelər,^^  həm   də  zindiklər^^  darm adağm   olundu,  onların 
b ü tb ri  və  devlərin  sığınacaqlan  dağıdıldı,  allahların  məskənlə-
ucaldıldı.  Нэг bir şəhrdə və hər bir yerdə bir çox  dini этэИ эг 
artdı,  çoxlu  Varahran  odlan  yandm ldı,  m aqların  əksəriyyəti 
m əm nun və  fıravan oldu,  çoxlu atəşgahlar və m aqlar d ö v b t tərə- 
findən  təsis  olundu,  V arahranm   oğlu  şahənşah  Varahran  haki- 
m iyyət illərində yazılan dövlət sənədlərinə və kitablanna
(11)  “Kartir,  V arahran  ruhunun  m ühafızi,  Hörm üzdün 
m öbədi”  yazılm asm ı  əm r  etmişdir.  Və  m ən  K artir  lap  əvvəldən 
allahların,  hökm darların  və  öz  ruhum   nam inə  çoxlu  əziyyət  və 
əzablar çəkmiş,  İran  ölkəsində  odlarm  və  m aqlann  əksəriyyətini 
fıravan  etdim.  H əm çinin  qeyri-İran  ölkələrindəki  odları  və 
m aqlan,  şahənşahın  atlanm n  və  adam larm m   çatdığı  qeyri-lran 
ölkələrindəki:  A ntioxiya və  Suriya ölkəsində,
(12)  həm çinin  Suriya  əyalətindəki  Tars  şəhəri  və  Kilikiya 
ölkəsində,  həm çinin  K ilikiya  əyalətindəki  K esariya  şəhəri  və 
K appadokiya  ölkəsində,  həm çinin  K appadokiya  əyalətindəki  və 
Y unanıstan ölkəsinədək,  Erm ənistan və İberiya və  Albaniya^*  və 
Balasakan^^  ölkələri  A lban  qapılarınadək^*^  şahənşahm   atları  və 
adam ları  ilə  əsarət,  yanğm lar  və  dağm tılar  törətdiyi  yerlərdə, 
şahənşahm  əmri  ilə
(13)  mən  bu  yerlərdə  olan  maqları  və  odları  nizama  sal- 
dim ,  haqsızlıqlara və  q arətb rə   m ane  oldum,  mən onlardan alına- 
nı  geri qaytardım , m ən onları  öz ölkəmə  gətirdim ,  həmçinin mən 
m azdayasna  dinini  və  yaxşı  m aqlan  üstün  və  hörm ətli  etdim. 
Etiqaddan  və  dini  ə m ə lb rd ən   im tina  edən  k afırb ri  və  maqus- 
tanda inam ını  itirən insanları  m ən
(14)  cəzaiandırdım  və töhm ət etdim о qədər ki,  onları  daha 
da  yaxşı  etdim,  m ən  odların  və  m aqlann  əksəriyyətini  d ö v b t 
tərəfindən  təsis  etdirdim .  A llahlarm   və  şahənşahın  dəstəyi  i b  
m ən  Eranşəhrdə  b u n lan  etdim:  çoxlu  V arahran  odu  atəşgahı
tikildi,  çoxlu  qohum   nikah^'  bağlandı  və  xeyli  etiqadsız  insan 
dindar  oldu.  D e v b rə   inamı  saxlayan  çoxlu  insan  var idi,  mənim 
sayəm də onlar d e v b rə   inamdan imtina etdilər və
(15)  allahlara  inamı  seçdibr,  xeyli  ia n ə b r verildi,  m üxtəlif 
d in b r   müzakirə  olundu,  həmçinin  bu  kitabədə  qeyd  olunmayan 
digər  dini  этэИ эг  artdı  və  ytıksəldi,  çünki  onlar yazılsaydı  daha 
çox  olardı.  Öz  evim   üçün  bir  neçə  yerdə  çoxlu  Varahran  odları 
qalanm ışdı  və  mən  öz  evim in  hər yerində  yanan  çoxsayh  odlara 
ibadət edirdim < .. .>
(16)  < ...>   mən  həm çinin  öz  evimdə  də  xeyH  sayda  başqa 
m ü x təlif savab  iş b r   gördüm.  Onlar  bu  kitabədə  yazılsaydı  daha 
çox  yer  tutacaqdı.  Мэп  bu  kitabəni  ondan  ötrü  həkk  etdim   ki, 
gələcək  zam anlarda  m üqavilə  kitablannı,  yaxud  d ö v b t  sənədb- 
rini, yaxud da
(17)  digər kitabları  görən  hər bir  kəs  bilsin  ki,  mən  şahən- 
şah  Şapurun  zam anm da  “ Kartir, herbəd”  adlanan,  şahənşah  Hör- 
m üzdün və şahənşah  V arahranm zam anmda “Kartir,  Hörmüzdün 
m öbədi” adlanan,
(18)  Varahranm   oğlu  şahənşah  V arahranm  zamanmda 
“K artir,  Varahran  ruhunun  miihafizi,  Hörm üzdün  möbədi”  adla­
nan həm in  şəxsəm.  Qoy bu  kiıtabəni  görən və oxuyan,  allahlar və 
h a k im b r üçün,  həmçinin  öz  ıxıhu  naminə  əd ab tli  olsun,  necə  ki, 
mən
(19)  olmuşam.  О  zam an  onun  fani  bədəni  xoşbəxtliyə  və 
fıravanlığa qovuşacaq,  onun fani ruhu isə möm in olacaq.
Şərhlər
1. 
Nəqşi  Rüstəm   -   İranda  Hüseynkuh  dağı  və  onun 
ətrafmdakı  ərazinin  adı.  Təxti-Cəm şiddən  (Persepol) 
bir neçə kilom etr şimalda y erb şir.
2. 
M öbəd -  zərdüşti kahinbrinin yüksək rütbəsi.
3. 
A llahlar -  zərdüştilikdə baş  allah  H örm üzdb  yanaşı, 
başqa  allahlara  da  sitayiş  edilirdi.  B u  allahlardan  эп 
m ü h ü m b ri A nahit və Mihr hesab olunurdu.
162
163

---

M üntəxəbat
Azərbaycam n qədim   tarixinə d a ir у azılı mənbələr
4. 
Şahənşah Şapur - 1 Şapur  [241-272-ci  ilb r].
5. 
Şəhr  (hərfi  mənada;  ölkə,  yaxud  vilayət)  -   Sasanilər 
dövlətində  inzibati ərazi vahidi.
6. 
M aqustan -  dini təşkilat.
7. 
Varahran  (Bəhram )  odu  -   pəhləvi  ədəbiyyatm da 
atəşgahm,  yaxud atəşgah m ehrabm ın  adı.
8. 
Hörm üzd  (qədim  dövrdə  A huram azda)  -   zərdüşti- 
lərin baş allahı.
9. 
Əhriman  (qədim  dövrdə  Anqram anyu)  -   zərdüştilik- 
də Şər q ü w ə lə rin  başçısı.
10. 
Devlər,  divlər -  Əhrim anın koməkçiləri.
11.  Dövlət sənədləri və kitablan -  salnam əbr.
12.  Herbəd -  zərdüşti  kahinlərinin rütbəsi.
13.  Şahənşah  H örm üzd -  burada;  I  H örm üzd (Hörm üzd- 
Ərdəşir)  [272-273-cü illər].
14.  Kulah -  baş geyimi.
15.  Kulah və kəm ər -  ünvam n investitura rəm zbri.
16.  Şahənşah  V arahran  -   burada;  I  B əhram   [273-276-ci 
illər].
17.  Şahənşah  V arahran  -   burada:  II  Bəhram  [276-293- 
cü ilb r].
18.  Vuzurq -  yüksək rütbəli  məmur.
19.  Anahit  (qədim  dövrdə  Anahita)  ~  zərdüştilikdə  su  və 
məhsuldarlıq  ilahəsi.  Orta  əsrb rd ə  Anahit  ilahəsinə 
sitayiş  İranda,  Kiçik Asiyada,  Yunanıstanda və  Cənu- 
bi Qafqazda,  о cüm b d ən  Azərbaycanda yayılmışdı.
20.  M azdayasna  -   hərfı  m ənada  M azdaya  (yəni  Ahura 
M azdaya)  sitayiş.  Z ərd ü ştib r öz  d in b rin i b e b  adlan- 
dırırlar.
21. 
İu d aistb r -  е.э.  I  m inillikdə  F əb stin d ə  meydana gəl- 
miş  iudaizm   dininin  ardıcıllan.  O nlar  allah  Yəhvaya 
sitayiş edir, Tövratm  m üqəddəsliyinə inanırdılar.
22. 
Buddist  k ah in b ri  -   е.э.  V I -V  ə srb rd ə   Hindistanda 
yaranm ış  buddizra  dininin  kah in b ri.  Banisi  Budda
olm uşdur.  Buddizm  brahmanizm ə  qarşı etiraz  ifadəsi 
olub,  kastalara  rnənsubiyyətindən  asılı  olmayaraq 
ham ının  bərabərliyini  elan  etmişdi.  Buddizm  bütün 
Cənub-Şərqi  və  Mərkəzi  Asiyada,  qismən  də  Orta 
A siya və  Sibirdə ^/ayılmışdır.
23.  B rahm anlar  -   е.э.  I  m inilliyin  birinci  yansında 
H indistanda  meydana  g э b n   brahmanizm  dininin 
k ah in b ri.  B rahm anistbr  tэbiэt  q ü v v əb ri  i b   yanaşı 
ictim ai  qüv v əb ri  də  ila h ib şd irird ib r.  Əsas  allahlan 
Brahm a,  həm çinin  təbiətin  m əhsuldar  qüvvəbrini 
təm sil  edən  Vişnu  və  Şiva  idi.  Buddizm   d ö v b tin   və 
cəm iyyətin təb əq əb rə bölünm əsini müdafıə edirdi.
24.  N əsranibr -  mandeizmin (bax növbəti qeydə) cərəyanı 
olan  təriqətin  ardıcıllan.  Adlan  İsa  peyğəmbərin 
Fəbstində doğulduğu şəhərin admdan götürülmüşdür.
25.  M a n d e b r  -   е.э.  I  minilliyin  sonlannda  Cənubi 
M esopotam iyada  meydana  gəlmiş  mandeizm  dini 
təlim inin  ardıcıllan.  Bu  təlim   Q ədim   Babil  dini 
ü n sü rbrinin,  iudaizmin,  zərdüştiliyin  və  xristianlığm 
qanşığm dan ibarэt idi.
26. 
Z in d ik b r -  m aniçibr.  M anilik  zэrdüştiliyin,  buddiz- 
min,  xristianhğm   və  digər  təlim b rin   təsiri  altmda 
yaranm ışdır.  Həmin  təlimi  adlı-sanlı  aib n in   üzvü 
olan  rəssam  M ani  III  əsrin  40-cı  ilb rin in   əv v əlb - 
rində  Ktesifon  (indiki  İraqda  M ədain)  şəhərində 
təbhğ  е !т э у э   başlamışdır.  M ani  təlimi  əyanlann 
ağalığma,  dünyəvi  və  dini  başçılarm   istism anna  qar- 
şı  xalqm   etirazmı  əks  etdirirdi.  M aniçilər  tэrki-dün- 
yalığı  və  nikahsızlığı  təbliğ  ed ird ib r.  Bu  hərəkatm 
Azərbaycanın  ictimai  və  dini  həyatm a  təsiri  olub. 
M aniçilik  ideyalan  m əzdəkiliyə  də  güclü  təsir 
göstərm işdir.  M anilik  İranda,  O rta  Asiyada,  H indis­
tanda  yayılm ış,  sonralar  isə  M isirə,  Şэrqi  Roma  im- 
periyasm a,  M ərkəzi  Asiyaya və Çinə nüfiız etmişdir.
164
165

---